پژوهشی در زندگانی، آثار و اندیشۀ جمالی تبریزی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد، یزد، ایران

2 عضو هیات علمی دانشگاه یزد

3 عضو هیآت علمی گروه زبان و ادبیات دانشگاه یزد

10.29252/kavosh.2020.1739

چکیده

جمالی تبریزی از شاعران گمنام خمسه‌پرداز سده‌های هشتم و نهم هجری است. از این شاعر ناکام خمسه‌ای مشتمل بر پنج منظومه به نامهای «تحفة‌الابرار»، «مهرونگار«، «محزون و محبوب»، «هفت اورنگ» و «انوشنگ‌نامه» باقی مانده که یگانه نسخۀ شناخته‌شدۀ آن در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود. تعداد ابیات باقی مانده در این نسخه 19648 بیت است. جمالی همّت خود را مصروف تقلید از روش خمسۀ نظامی گنجوی کرده، با این تفاوت که زبان او در این خمسه ساده و بی پیرایه است. از زندگی و احوالات شخصی شاعر جز این خمسه در هیچ منبع شناخته‌شده‌ای، اطلاعی به دست نمی‌آید. او چهار منظومۀ اول خمسۀ خود را به امیران تیموری و منظومۀ آخر خود را به یکی از امرای قراقویونلو تقدیم کرد؛ امّا نتوانست مقبولیّتی در نظر ایشان پیدا کند. این عدم مقبولیّت، دلیل اصلی ناشناختگی و به حاشیه رانده شدن خمسۀ او بوده است.
در این پژوهش، کوشیده‌ایم با جستجو در «خمسۀ جمالی تبریزی» به اطلاعاتی دربارۀ شاعر آن دست یافته و ضمن ترسیم طرحی از زندگی و احوال او، منظومه‌های وی را نیز معرّفی کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Jamali Tabrizi, a Khamsa Storyteller and Poet

نویسندگان [English]

  • Roohollah Khademi 1
  • Mohammad Kazem Kahduei 2
  • Mahdi Maleksabet 3
1 Ph.D. Candidate of Persian literature, Yazd University, Iran
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Yazd University
3 Persian Language Dept, YAZD UNIVERSITY
چکیده [English]

Jamali Tabrizi is one of the eighth and ninth century’s unknown Khamse storytellers who had written five Masnavis in response to Nezami Ganjavi. There is little information about his life and a part of our knowledge about his birthplace and family is from what was mentioned in his works. From his works, it can be inferred that he was born in the second half of the eighth century and lived until 828 AH. The Khamse of Jamali Tabrizi has 19648 verses and contains Masnavis "Tohfat-ol Abrar", "Meher -o Negar", "Mahzoun -o Mahboub", "Haft Awrang" and "Anoushang Nameh". The only known version of Khamse Jamali is a Manuscript number "1284" in India Office which is held in the Great Britain Museum. The first poems of Khamse are dedicated to Timurid rulers, and the last poem is dedicated to one of Qara-qoyunlu monarches. Unfortunately, the rulers did not pay attention to him and he was one of the unknown and disappointed poets of Iran.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tradition of Nazire
  • Jamali Tabrizi
  • Khamsa
  • Persian poetry of 15th century
  1. الف)کتاب­ها:

    1. آژند، یعقوب، (1379)، تاریخ تیموریان به روایت کمبریج، تهران، جامی
    2. آلوسى، شهاب‌الدّین سید محمود، (1415 ه‍. ق.‏‏)، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه‏
    3. ابن بابویه (شیخ صدوق)، (1376)، امالی، با ترجمه فارسی آیت الله کمره‌ای، تهران، کتابچى‏
    4. ابوعذبه، حسن بن عبدالمحسن، (1416 ه‍. ق.‏)، الروضة البهیة فیما بین الاشاعرة و الماتریدیة، تحقیق علی فرید دحروج، بیروت، دار سبیل الرشاد
    5. اته، هرمان، (1356)، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه و حواشی صادق رضازاده شفق، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
    6. پیرنیا، حسن و عباس اقبال آشتیانى، (1380)، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه، چاپ نهم، تهران، خیّام
    7. جمالی تبریزی، خمسه، نسخۀ خطی محفوظ در موزۀ بریتانیا به شمارۀ 1284
    8. حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، (1380)، زبدةالتواریخ، به تصحیح سید کمال حاج سید جوادى،‏ تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‏
    9. خوافی، احمد بن محمّد، (1340)، مجمل فصیحی، به تصحیح و تحشیۀ محمود فرّخ، مشهد، انتشارات باستان

    10. خواندمیر، غیاث‌الدّین بن همام‌الدّین الحسینی، (1380)، تاریخ حبیب‌السّیر، زیر نظر محمّد دبیر سیاقی، چاپ چهارم، تهران، کتابفروشی خیام

    11. رابینسون، ب. و.، (1376)، هنر نگارگری ایران، ترجمة یعقوب آژند، تهران، مولی

    12. رازی، عبدالله، (۱۳۵۳)، تاریخ کامل ایران، از تاسیس سلسلۀ ماد تا عصر حاضر، تهران، اقبال

    13. روملو، حسن بیگ، (1384)، احسن‌التّواریخ، تصحیح و تحشیۀ عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر

    14. سمرقندى، کمال‌الدّین عبدالرّزاق، (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین‏، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى‏

    15. شبّر، عبداللّه، (1424 ه‍. ق.‏)، حقّ الیقین فی معرفة اصول الدّین؛ قم، انوار الهدی

    16. شرف‌الدّین علی یزدی، (1387)، ظفرنامه، به تصحیح سید سعید میر محمّد صادق و عبدالحسین نوایى‏، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى

    17. صفی، فخرالدّین علی، (۱۳۸۹)، لطائف‌الطّوائف، به سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران، اقبال

    18. کنبای، شیلا، (1380)، نگارگری ایرانی، ترجمۀ مهناز شایسته‌فر، تهران، مؤسسه مطالعات هنر اسلامی

    19. مبارک، ابوالفضل، (1385)، اکبرنامه تاریخ گورکانیان هندبه کوشش غلامرضا طباطبایى مجد، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏

    20. مجلسی، محمّدباقر، (1403 ه‍. ق.‏)، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی

    21. ـــــــــــــــــ، (1384)، حیوة القلوب،؛ قم، سرور

    22. محمّدی شاهرودی، عبدالعلی، (1379)، معراج در آینه استدلال، تهران، اسوه

    23. نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1387)، مخزن‌الاسرار، متن علمی- انتقادی از روی ١۴ نسخه خطی، بهروز ثروتیان، تهران، امیرکبیر

    24. نوایی، امیرعلیشیر، (1363)، مجالس‌النّفائس، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران، منوچهری

    25. یارشاطر، احسان، (1334)، شعر فارسی در عهد شاهرخ یا آغاز انحطاط در شعر فارسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران

    ب)مقالات:

    26. اورساتی، پائولا، (1386)، «خمسۀ جمالی و نشر آن»، به یاد محمّد قزوینی، به کوشش ایرج افشار تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص 38 - 49

    27. کاظم‌اف، مهدی، (1372)، «حکیم نظامی گنجوی و جمالی تبریزی»، مجموعه مقالات کنگرۀ بین‌المللی نهمین سدۀ تولد حکیم نظامی گنجوی، به اهتمام و ویرایش منصور ثروت، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز، ج3، صص 1 – 3.

    ج) منابع لاتین

    1. Atil, Esin, (1984), Muqarnas, Vol. 2, The Art of the Mamluks, Leiden, BRILL, pp. 159 - 171
    2. Canby, Sheila R., (1993), Persian Painting, London, Trustees of the British Museum
    3. Ethe, Herman, (1903) Catalogue of the Persian manuscripts in the library of the india office, volume I. London, Oxford
    4. Orsatti, Paola, (2011), Kamsa-ye Jamali, in Encyclopaedia Iranica, vol. XV, pp. 448 – 451
    5. ـــــــــــــــــــــــــ, (2006), Ḵosrow o Širin and its imitations, Encyclopaedia Iranica, (http://www.iranicaonline.org/articles/kosrow-o-sirin)
    6. ـــــــــــــــــــــــــ, (1996), The Xamsah "Quintet" by Ğamali: reply to Nizami between the Timurids and the Qara-qoyunlu, "Oriente Moderno", N.S. 15/2 , pp. 385 - 413

    Robinson, B. W., (1976), Persian Paintings in the India Office Library: A D