بازشناسیِ روایات «اکوان دیو» در سنّتِ داستانیِ ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه

10.17383/S1735-9589(15)94161-X

چکیده

داستان نبرد رستم و اکوان دیو یکی از روایات مستقل و در عین حال کوتاهِ شاهنامه (186 بیت در تصحیح دکتر خالقی مطلق) است که احتمالاً به دلیل این اختصار، کمتر از روایاتِ پهلوانیِ رستم، در ادب رسمی و عامیانه مورد توجّه قرار گرفته است. با این حال ظاهراً اکوان دیو در سنّت داستان‌های ایرانی نقش و حضور بیشتری داشته و نشانه‌هایی از این تنوّع و تعدّد را هرچند به صورت پراکنده و کلّی می‌توان بازشناسی کرد. از جمله گویا افراسیاب و اکوان دیو- در مقام دو نیرو و نمایندة اهریمن- با یکدیگر ارتباط-‌ها و همکاری‌هایی داشته‌اند که برخی قراین و بازمانده‌های آن عبارت است از: جادو و افسون آموختنِ اکوان به افراسیاب در بیتی از شاهنامه، گذاشتن سنگ اکوان دیو به فرمان افراسیاب بر سرِ چاه- زندان بیژن، آمدن اکوان و نهادنِ خودِ او سنگ را بر چاه بیژن در اشاره‌ای از عطّار، در عذاب بودنِ بیژن در چاه از دست اکوان در تلمیح همای شیرازی، زندانی شدن بیژن در چاه اکوان دیو، رفتن اکوان نزد افراسیاب و دادنِ وعدة کشتن رستم به او، ربودن اکوان، برزو را به خواستِ افراسیاب و نگهبانیِ برخیاس، پسر اکوان از سیاه چال بیژن در روایات نقّالی و عامیانه. احتمالاً اکوان در داستان بیژن و منیژه نیز بیشتر از آنچه در گزارشِ کنونیِ آن در شاهنامه می‌بینیم، نقش داشته است. در روایت‌های نقّالی و عامیانه از مادر، برادر و فرزندان اکوان دیو نیز یاد شده که معروف‌تر از همه پسر وی برخیاس است. این دیو بنابر داستانی که قبل از قرن 8 ه.ق ساخته شده نگهبانِ چاه- زندانِ بیژن است و به دست رستم کشته می‌شود. حضور دیوهای دیگری با نام اکوان در متون ادبی و داستانیِ پس از شاهنامه هم نشان دهندة توجّه به این دیو در چرخة حلقة روایات ایرانی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Revisiting Akvān-e- div's Stories in Iranian Narrative Tradition

نویسنده [English]

  • Sajjad Aydenloo
, Ph.D. Payame Noor University of Urmiyye
چکیده [English]

The Story of Rostam and Akvāne div's battle is one of episodic tales of Shāhnāmeh. This story has been considered less important than other legends of Rostam in formal and folkloric Persian literature. However, the role of Akvāne div in Iranian stories is important and the relationship and cooperation of Akvān and Afrāsiyāb is one of indications of ancient tales. The forms of relationship between Akvān and Afrāsiyāb can be listed as: Afrāsiyābś magic learning from Akvān ,putting Akvānś stone on Bižanś dungeon, Bižanś imprisonment in Akvānś well, putting stone on black hole by Akvān. suffering from Bižan by Akvān, the help of Akvān to Afrāsiyāb for kidnapping of Borzu and guarding of Barxiyās, Akvānś son, in Bižanś prison. Akvān probably has had more roles in story of Bižan and Maniže. In bardic and popular tales there have been names taken from Akvānś mother, brother and children especially his son, Barxiyās. In literary and narrative texts other demons with name of Akvān can be found.
 
 

الف)کتابها:
1. آیدنلو، سجّاد، (1388)، «نشانه های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه»، از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه پژوهی)، تهران، نشرسخن، صص89- 120.
2. ______، (1390)، دفتر خسروان (برگزیدة شاهنامة فردوسی)، تهران، نشرسخن.
3. اسکندرنامه، (1388)، (بازسازی کهنه ترین نسخة اسکندرنامة نقّالی)، منسوب به منوچهر خان حکیم، به کوشش علی رضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران، نشرسخن.
4. اکبری مفاخر، آرش، (1389)، درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی، تهران، انتشارات ترفند.
5. انجوی شیرازی، میر جمال الدین، (1351)، فرهنگ جهانگیری، ویراستة رحیم عفیفی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی.
6. انجوی، سیّد ابوالقاسم، (1369)، فردوسی نامه، چاپ سوم، تهران، انتشارات علمی.
7. بُرزونامه، (بی تاریخ کتابت)، نسخة شمارة 62855 کتابخانة مجلس.
8. بَرزونامه (شاهنامة کردوی)، (1391)، ترجمة منصور یاقوتی، تهران، نشر ققنوس.
9. بهار، لاله تیک چند، (1380)، بهار عجم، تصحیح کاظم دزفولیان، تهران، انتشارات طلایه.
10. بهار، محمّدتقی، (1368)، دیوان، به کوشش مهرداد بهار، چاپ پنجم، تهران، انتشارات توس.
11. بی غمی، مولانا محمّد، (1381)، داراب نامه، تصحیح ذبیح الله صفا، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
12. تبریزی، محمّدحسین بن خلف، (1361)، برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، چاپ چهارم، تهران، انتشارات امیر کبیر.
13. جوینی، عزیزالله، (1391)، شاهنامه از دستنویس موزة فلورانس، ج7، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
14. حسن دوست، محمّد، (1383)، فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
15. حمیدی، بهمن، (1375)، «تعادل اساطیری داستان اکوان دیو»، سه گفتار دربارة شاهنامة فردوسی، تهران، نشر توسعه، صص155- 231.
16. خالقی مطلق، جلال، (1386)، حماسه (پدیده شناسیِ تطبیقیِ شعر حماسی)، تهران، نشر مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
17. ______، (2006)، یادداشت‌های شاهنامه، بخش دوم، نیویورک، بنیاد میراث ایران.
18. دهخدا، علی اکبر، (1377)، لغت نامه، چاپ دوم از دورة جدید، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
19. ذوالفقاری، حسن و محبوبه حیدری، (1391)، ادبیّات مکتب خانه‌ایِ ایران، تهران، انتشارات رشد آوران.
20. رستگار فسایی، منصور، (1369)، فرهنگ نام‌های شاهنامه، چاپ دوم، تهران، نشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
21. رستم نامه، (کتابت 1245 ه.ق)، نسخة شمارة 62856 کتابخانة مجلس.
22. رستم نامه، (کتابت 1321 ه.ق)، نسخة شمارة 16944 کتابخانة مجلس.
23. رستم و اسفندیار عامیانه، (بی تاریخ کتابت)، نسخة شمارة 15567 کتابخانة مجلس.
24. رودنکو، م.ب، (1390)، افسانه‌های‌کردی، ترجمة کریم‌کشاورز، تهران، انتشارات جامی.
25. سلمان ساوجی، (1389)، کلّیات، تصحبح عبّاسعلی وفایی، تهران، نشرسخن.
26. شاهنامة کردی، (1389)، به کوشش ایرج بهرامی، تهران، آنا.
27. شاهنامة نثرِ نقّالی، (بی تاریخ کتابت)، نسخة  شمارة 14576 کتابخانة مجلس.
28. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، (1386)، قلندریّه در تاریخ، تهران، نشر سخن.
29. شمس تبریزی، محمّد بن علی، (1385)، مقالات، تصحیح و تعلیق، محمّدعلی موحّد، چاپ سوم، تهران، نشر خوارزمی.
30. شمیسا، سیروس، (1378)، فرهنگ تلمیحات، چاپ ششم، تهران، انتشارات فردوس.
31. شهرستان‌های ایرانشهر، (1388)، آوا نویسی، ترجمه و یادداشت‌ها: تورج دریایی، مترجم فارسی: شهران جلیلیان، تهران، انتشارات توس.
32. شیرویة نامدار، (1384)، تهران، نشر ققنوس.
33. طومار شاهنامة فردوسی، (1381)، به کوشش: مصطفی سعیدی- احمد هاشمی، تهران، نشرخوش نگار.
34. طومار کهن شاهنامه، (1374)، به‌کوشش جمشید صداقت نژاد، تهران، نشر دنیای کتاب.
35. طومار نقّالی شاهنامه، (1391)، تصحیح سجّاد آیدنلو، تهران، نشر به نگار.
36. عطّار، فریدالدین، (1386)، مصیبت نامه، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر سخن.
37. ______، (1387)، الهی‌نامه، تصحیح محمّدرضاشفیعی‌کدکنی، تهران، نشر سخن.
38. فرّخی، علی بن جولوغ، (1385)، دیوان، تصحیح سیّد‌محمّد دبیرسیاقی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات زوّار.
39. فردوسی، ابوالقاسم، (1379)، شاهنامه، تصحیح مصطفی جیحونی، اصفهان، انتشارات شاهنامه پژوهی.
40. __________، (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، دفتر ششم با همکاری محمود امیدسالار و دفتر هفتم با همکاری ابوالفضل خطیبی، تهران، نشر مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
41. کریستن‌سن، آرتور، (1368)، کیانیان، ترجمة ذبیح‌الله صفا، چاپ پنجم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
42. کزّازی، میر جلال الدین، (1384)، نامة باستان، ج5، تهران، انتشارات سمت.
43. کلیّات رستم نامه، (بی تا)، چاپ دوم، تهران، نشر مطبوعاتی حسینی.
44. کلیّات شاهنامه، (1339)، تبریز، کتابفروشی فردوسی.
45. کوسج، شمس الدین، (1387)، برزونامه، تصحیح اکبر نحوی، تهران، انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
46. کویاجی، جهانگیر کوورجی، (1380)، بنیادهای اسطوره و حماسة ایران، ترجمة جلیل دوستخواه، ویراست دوم، تهران، نشر آگه.
47. گری، بازل، (1384)، نقّاشی ایرانی، ترجمة عربعلی شروه، تهران، نشر دنیای نو.
48. مارزلف، اولریش، (1384)، آلبوم شاهنامه (تصویرهای چاپ سنگی شاهنامه)، تهران، نشر چیستا.
49. مستوفی، حمدالله، (1377)، ظفرنامه به انضمام شاهنامه (چاپ عکسی از روی نسخة خطّی مورّخ 807 هجری در کتابخانة بریتانیا، 2833 Or)، تهران و وین، مرکز نشر دانشگاهی و آکادمی علوم اتریش.
50. نقیب الممالک، محمّدعلی، (1384)، ملک جمشید (طلسم آصف و طلسم حمّام بلور)، تهران، نشر ققنوس.
51. هفت لشکر، (1377)، (طومار جامع نقّالان)، تصحیح مهران افشاری- مهدی مداینی، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
52. همای شیرازی، (1363)، دیوان، به کوشش احمد کرمی، تهران، نشر تالار کتاب.
53. همای‌نامه، (1383)، تصحیح محمّد روشن، تهران، نشر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ب)مقالات:
1. آیدنلو، سجّاد، (1387)، «کلاه سرِ دیو سپید (مصمونی عامیانه در ویژگی ها و متعلّقات رستم) »، آفتابی در میان سایه ای (جشن نامة استاد دکتر بهمن سرکاراتی)، به کوشش علی رضا مظفّری و سجّاد آیدِنلو، تهران، قطره، صص483- 463.
2. امیدسالار، محمود، (1384)، «اکوان دیو»، دانشنامة زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ج1، صص 493 و494.
3. اوشلوموا، نائیده، (1373)، «رابطة داستان بیژن و منیژه با افسانة مردمیِ «بِژان اِن مِنِژان» تاتی»، ترجمة رحمان رجبی یزدان پناه، سیمرغ (دورة جدید)، سال یکم، شمارة یکم، تابستان، صص208- 191.
4. باقری حسن کیا ده، معصومه، (1388)، «اکوان دیو و «وای» اسطورة باد»، مطالعات ایرانی، سال هشتم، شمارة 16، پاییز، صص140- 133.
5. مالمیر، تیمور و خالد سلطانی، (1392)، «تأثیر حماسة ملّی در نامگذاری پدیده های جغرافیایی شهرستان قروه»، دو فصلنامة فرهنگ و ادبیّات عامّه، شمارة 1، بهار و تابستان، صص70- 41.
6. متینی، جلال، (1360)، «دربارة بیژن نامه»، آینده، سال هفتم، شمارة 4، تیر، صص261- 257.
7. مختاریان، بهار، (1383)، «اکوان دیو: اکومن یا اکوای دیو؟»، نامة ایران باستان، سال چهارم، شمارة دوم، پاییز و زمستان، صص49- 29.
ج)منابع لاتین:
1-Khaleghi Motlagh, Jalal, (1985), ((Akvān-e div)), Encyclopaedia Iranica, edited by Ehsan Yarshater, London, Boston and Henley, Routledge and Kegan Paul, vol.1, p.740.