تحلیل پیدایش فرهاد در خسرو و شیرین نظامی گنجه‌ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده زبان و ادبیات، دانشگاه کردستان

10.29252/kavosh.2025.22460.3653

چکیده

حکایت عاشقانه خسرو و شیرین از دیرباز مورد توجّه واقع شده و به گونه‌های مختلف روایت شده است. روایت‌های جاحظ(160- 225ه‍.ق)، دینوری(قرن سوم ه‍.ق)، طبری(224- 310 ه‍.ق)، ثعالبی(350- 429 ه‍.ق)، ابن­نباته(686- 768ه‍.ق)  و فردوسی(329- 416 ه‍.ق)  از جمله این روایت‌ها محسوب می‌شوند که در آنها هیچ اشاره‌ای به نام فرهاد دیده نمی‌شود. نظامی گنجه‌ای (530- 619 ه‍.ق) برای اولین بار در منظومۀ خسرو و شیرین خود، این شخصیت را آورده و او را رقیب عشقی خسرو قرار داده است. موضوع پژوهشی حاضر «تحلیل چگونگی پیدایش فرهاد در خسرو و شیرین نظامی گنجه‌ای» است و بر آن است به این پرسش­ها پاسخ دهد که فرهاد از کجا و چگونه وارد منظومۀ نظامی گنجه‌ای شده است؟ دلایل نام­دهی کتاب از سوی نظامی به صورت فعلی و تغییر ویژگی ­های شخصیتی شیرین در مقایسه با آثار پیشین چیست؟ روش پژوهش تحلیلی- توصیفی است. داده‌ها به شیوۀ کتابخانه‌ای و سندکاوی گردآوری شده و با استفاده از تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل شده است. نتیجه این پژوهش نشان می‌دهد حکایت فرهاد از راه روایات بومی منطقه زاگرس به اثر نظامی وارد شده و او با آمیزش آن با روایت فردوسی توانسته است اثری دیگرگون بیافریند. از منظر گفتمانی، نظامی در نام اثر دخل و تصرف کرده و با حذف نام فرهاد از عنوان اثر، افزودن نام خسرو به جای آن و قراردادن آن، قبل از نام شیرین، عنوان را به خسرو و شیرین، تغییر داده است که به نظر می‌رسد به دو دلیل گفتمان مردسالارانه و قدرت (مرد بودن و شاه بودن خسرو) این کار را انجام داده است و با این کار ضمن برجسته کردن نام خسرو، ماجرای فرهاد را همچون روایتی فرعی در آن گنجانده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Analysis of the construction of Farhad in Nezami Ganjavi’s Khosrow va ShirinNezami

نویسنده [English]

  • Sayyed Ahmad Parsa
Department of Persian Language and Literature, Faculty of Language and Literature, University of Kurdistan
چکیده [English]

The love story of Khosrow va Shirin has been noticed for a long time and narrated in different ways. The narrations of Al-Jahiz (772-840), Dinawari (9th century), Tabari (839-922), Al-Tha'lebi (961-1038), Ibn-e Nabatah (1287-1367) and Ferdowsi (941-1025) are considered among the works that do not mention Farhad. Nezami Ganjavi (1136-1222) brought up this character for the first time in his book Khosrow va Shirin, and he made him Khosrow's love rival. The present research seeks to analyze the discourse logic on the construction of Farhad in Khosrow va Shirin by Nezami Ganjavi. It is supposed to answer these questions ‘From where and how did Farhad enter Nezami Ganjavi's poetry?’ and ‘What are the reasons for naming the book by Nezami in the current form and for changing Shirin's personality traits in comparison with previous works?’ The research method is descriptive-analytical. The data were collected through library work, document analysis, and content analysis. The result showed that Farhad's story has entered Nezami’s work through the local narratives of the Zagros region and by combining it with Ferdowsi’s narration. Nezami was able to create a different work. From a discursive perspective, he interfered with the title of the work and changed it to Khosrow va Shirin by removing the name Farhad from the title of the original work, adding the name Khosrow instead and placing it before the name Shirin. It seems that he did this for two reasons, patriarchal discourse and power (being a man and a king). By doing so, while highlighting the name of Khosrow, he includes the story of Farhad as a sub-narrative.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khosrow va Shirin
  • Nezami Ganjavi
  • Shirin
  • Farhad
  • Khosrow

مراجع

  1. الف) کتاب­ها

    1. احمدنژاد، کامل (1369). تحلیل آثار نظامی گنجوی، تهران، انتشارات علمی.
    2. بلعمی، ابوعلی محمّد بن محمّد (1353). تاریخ بلعمی، تصحیح محمّد تقی بهار، تهران: زوّار.
    3. پارسا، سیّداحمد(1403). گونه ­شناسی عامّه سروده­های کردستان. تهران: نشر پرسمان.
    4. پاوه‌ای، شفیع (1383). شیرین و فرهاد. به اهتمام محمّد حسینی، تهران: توکلی.
    5. ثروت، منصور (1370). گنجینه حکمت در آثار نظامی، تهران: امیرکبیر.
    6. ثعالبی، حسین بن محمّد (1993م). الغرر اخبار الملوک الفرس و سیرهم، همراه ترجمه و مقدّمه زتنبرک و دیباچه مجتبی مینوی، تهران: نشر قطره.
    7. رادفر، ابوالقاسم (1371 الف). کتابشناسی نظامی گنجوی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
    8. زرّین‌کوب، عبدالحسین (1372). پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، تهران: دانشگاه تهران.
    9. زنجانی، برات (1370). احوال و آثار و شرح مخزن‌الاسرار نظامی، تهران: دانشگاه تهران.
    10. صفا، ذبیح‌الله (1368). تاریخ ادبیات در ایران، چاپ نهم، تهران: فردوس.
    11. فتاحی قاضی، قادر (1384). منظومه کُردی شیرین و فرهاد. تبریز: دانشگاه تبریز.
    12. فردوسی، ابوالقاسم (1389). شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق. چاپ سوم، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
    13. قزوینی، محمّد (1363). یادداشت‌های قزوینی، تهران: انتشارات علمی.
    14. کندوله­ای، الماس خان(1373)، حکایت شیرین و فرهاد، تصحیح امین گرجـی، قـم: سینا.
    15. میرخواند، محمّد بن سیّد برهان‌الدین (1338). روضة الصفا فی سیرة الانبیاء و الملوک و الخلفا، مقدمه عباس پرویز، تهران: مرکزی
    16. نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1364). لیلی و مجنون. تصحیح: بهروز ثروتیان، تهران: توس.
    17. نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1378). خسرو شیرین، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
    18. ______________________(1366). خسرو و شیرین، با تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: توس.
    19. ____________________________ (1382). خسرو و شیرین، با تصحیح بهروز ثروتیان، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
    20. ____________________________ (1363). کلّیّات حکیم نظامی گنجوی، به اهتمام وحید دستگردی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
    21. نفیسی، سعید [بی‌تا]، مقدمه بر قصاید و غزلیات نظامی، تهران: انتشارات فروغی.

    ب) مقالات

    1. ابوالقاسمی، مریم و مصطفی آرزومند لیالکل (1389)، «بررسی شخصیت فرهاد از واقعیت تا افسانه»، تاریخ ادبیات، دوره 3، شماره پیاپی 66، پیاپی 3/66 ، صص5- 22.
    2. بشیری، محمود و نوشین استاد محمدی (1391)، «سیر تحوّل شخصیت فرهاد در آثار مهم‌ترین مقلّدان نظامی»، مطالعات زبان و ادبیات غنایی، سال دوم، شماره چهارم، صص 43- 60.
    3. دهقانیان، جواد و یاسر فراشاهی‌نژاد (1394)، «واکاوی شخصیت فرهاد در منظومه خسرو شیرین نظامی». شعر پژوهی، سال 7، شماره 2، پیاپی 24، صص 73- 90.
    4. رادفر، ابوالقاسم (1371 ب)، «نظیره‌پردازان خمسۀ نظامی»، کیهان فرهنگی، سال نهم، شماره 88، صص 24- 27.
    5. رستگار فسایی، منصور (1386)، «خمسه‌سرایی در ایران»، آینة میراث. دوره جدید، سال پنجم، شماره اول و دوم، پیاپی 36 و 37، صص 243- 257.
    6. صالحی، ژیلا و سیّد احمد پارسا (1387)، «مقایسه خسرو و شیرین نظامی با شیرین و فرهاد الماس خان کندوله‌ای». کاوش‌نامه. سال نهم، شماره 17، صص 129- 152.
    7. ________________________ (1390)، «بررسی جلوه ­های زبانی فرهنگ مادری در خسرو شیرین و هفت پیکر نظامی گنجه­ای». کاوش‌نامه. سال دوازدهم، شماره 22، صص 31- 57.
    8. فرامرزپور، شیرین؛ پوران یوسفی پورکرمانی و حمید طبیبی (1400)، «مقایسه ساختار داستانی خسرو شیرین نظامی با شیرین و فرزهاد میرزا شفیع پاوه‌ای»، پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دوره 9، شماره 2، صص 138- 163.
    9. مظفری، علیرضا(1368)، «پیشینۀ یادکرد فرهاد در ادب فارسی»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، سال 22، شماره 3 و 4، شماره مسلسل 86 و 87، صص 214- 221.
    10. نصیری، جبّار و اسحاق طغیانی (1398)، «مقایسه خسرو شیرین نظامی با منظومه عامیانه شیرین و فرهاد کردی مام احمد لطفی از منظر بن مایه‌های اسطوره‌ای». فرهنگ و ادبیات عامه، سال 7، شماره 25، صص 231- 251.

    ج) پایان­ نامه­ ها

    1. سهراب‌نژاد، علی حسن (1388). بررسی تطبیقی خسرو شیرین نظامی با منظومه ­های غنایی کردی جنوبی (رسالة دکتری زبان و ادبیات فارسی)، به راهنمایی ناصر نیکوبخت. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

     

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار