درنگی در دیدگاه‌های تعلیمی احمد غزّالی در عرصۀ سلوک عرفانی (مطالعه موردی: رساله الطیور، مکاتبات، رسالۀ عینیه و وصایا)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه یزد

2 استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آیت‌الله بروجردی

10.29252/kavosh.2024.21667.3576

چکیده

احمد غزّالی از صوفیان بزرگ قرن پنجم و ششم هجری است که نحله‌های مختلف تصوّف از جهان‌نگری و تعلیمات او به‌گونه‌های مستقیم و غیرمستقیم بهره برده‌اند. وی به اعتقاد اکثر اهل عرفان علاوه بر علوم ظاهری به علوم باطنی نیز مسلّط بوده و در عرصۀ عرفان عملی از راه‌پیمودگان این مسلک محسوب می‌شده است. تعمّق در آثار احمد غزالی آشکار می‌کند که وی نظریات بدیعی در خصوص مبانی عرفان نظری و تعلیمات فراوانی در مورد سیر و سلوک عرفانی ارائه کرده است و با این تمهید، توانسته متناسب با کشفیات درونی خود، برنامۀ جامعی برای سالکان ارائه دهد.
این جستار که مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است و با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است، با تکیه بر مجموعه‌های رسالةالطیور، مکاتبات، رسالۀ عینیه و وصایا، دیدگاه‌های احمد غزّالی را در خصوص سلوک عرفانی و نکات و بدایع تعلیمی آن بررسی می‌کند. نتیجۀ پژوهش حکایت از آن دارد که احمد غزالی در کتاب رسالةالطیور، سفر سالکان را به بارگاه معبود، به صورت تمثیلی و با حالت نمادین بیان کرده و در این حکایت از استغنای حق، لطف الهی، مرتبۀ فنا، جذبۀ الهی و عنایت نیز سخن گفته است. علاوه بر رسالةالطیور، وی در دیگر آثار ذکر شده، از نفحات الهی، اغتنام وقت، خرق حجب، ذکر حق، مشتهیات نفسانی و طرد دنیا، پندار پاکی و محک عدل الهی مطالبی آورده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the didactic views of Ahmad Ghazali regarding mystical conduct: A case study of Resaleh Al-Toyour, Mokatebat, Resaleh Al-Eynieh, and Wasaya

نویسندگان [English]

  • Mahdi Maleksabet 1
  • Davood Vaseghi 2
1 Professor, Department of Persian Language and Literature, Yazd University
2 Postdoctoral student of Yazd University
چکیده [English]

Ahmad Ghazali was one of the great Sufis of the 5th and 6th centuries AH. Different branches of Sufism have benefited from his worldview and teachings directly and indirectly. According to most mystics, in addition to natural sciences, he also mastered the esoteric sciences and was a pioneer in the field of practical mysticism. A careful review of Abul Fotuh's works reveals that he has presented innovative ideas about the foundations of theoretical mysticism and many teachings on mysticism, thus providing a comprehensive program for truth seekers according to his occult intuition and findings.
This study is conducted through library work and with a descriptive-analytical method to examine Ahmad Ghazali's views on mystical manners and his educational points and innovations. The research data are extracted from the Resaleh al-Toyour, Mokatebat, Resaleh al-Einyeh and Wasaya collections. The results of the research reveal that Abul Fotouh has described the journey of the seekers to the court of God in an allegorical and symbolic manner. In his narration, there are also talks about the needlessness of God, divine grace, the position of sacrifice, divine attraction, and divine favor. In his other works, he has written about divine inspirations, seizure of time, seeing the unseen, telling the truth, rejection of carnal desires and mammon, mental ​​purity, and the criteria of divine justice.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ahmad Ghazali
  • Persian works
  • Mystical behavior
  • Didactic worldview
  1. قرآن کریم.
  2. علی ابن ابیطالب، (1379)، نهج‌البلاغه، ترجمه و شرح على‌نقى فیض‌الاسلام، ‏چاپ پنجم، تهران: مؤسسۀ چاپ و نشر تألیفات فیض‌الإسلام‏.
  3. ابن‏ بابویه، محمّد بن على، (1361)، معانی‌الأخبار، به اهتمام على‏اکبر غفارى، قم: انتشارات اسلامى‏جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
  4. ابن ترکه، صائن‌الدین على، (1375)، شرح گلشن راز، به اهتمام کاظم دزفولیان‏، تهران: نشر آفرینش.
  5. ابن خمیس الموصلى، الحسین بن نصر بن محمّد، (1427ق)، مناقب الأبرار و محاسن الأخیار فى طبقات الصوفیة، به اهتمام سعید عبدالفتاح‏، بیروت: دارالکتب العلمیة.
  6. اسفراینى، ‏نورالدین عبدالرحمن، (1358)، کاشف‌الأسرار، به اهتمام هرمان لندلت‏، تهران: موسسۀ مطالعات اسلامى دانشگاه مک‌گیل‏.
  7. بی­ نام، مصباح‌الشریعه، (1400ق)، بیروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات‏.
  8. پورجوادی، نصرالله، (1358)، سلطان طریقت: سوانح زندگی و شرح آثار خواجه احمد غزّالی، تهران: انتشارات آگاه.
  9. ------------، (1396)، ایوان جان: گزیدۀ آثار پارسی احمد غزّالی، چاپ دوم، تهران: انتشارات معین.
  10. پورنامداریان، تقی، (1394)، دیدار با سیمرغ (شعر و عرفان و اندیشۀ عطّار)، چاپ ششم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  11. جامى، ‏عبدالرحمن، (1382)، نفحات­ الانس من حضرات­ القدس، به تصحیح محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات اطلاعات.
  12. رودگر، محمّد، (1400)، عرفان جمالی در اندیشه ­های احمد غزّالی، چاپ دوم، تهران: نشر ادیان.
  13. ریاضی، حشمت الله، (1393)، برفراز عقل و عشق، تهران: نشر علم.
  14. زرین‌کوب، عبدالحسین، (1391)، صدای بال سیمرغ: دربارۀ زندگی و اندیشۀ عطّار، چاپ ششم، تهران: انتشارات سخن.
  15. شاهرودی، عبدالوهاب، (1399)، پیر طوس، احمد غزّالی و بحرالمحبة (کارنامه و روش)، تهران: نشر مدید.
  16. عطّار نیشابوری، فریدالدّین، (1384)، منطق‌الطیر، به اهتمام محمّدرضا شفیعی کدکنی، ویرایش دوم، تهران: انتشارات سخن.
  17. غزّالی، احمد، (1384)، التجرید فی کلمة التوحید، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  18. --------، (1355)، داستان مرغان، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: انجمن فلسفۀ ایران.
  19. --------، (1359)، سوانح‌العشاق، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  20. --------، (1376)، مجالس، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  21. --------، (1394)، مجموعه آثار فارسی احمد غزّالی، به اهتمام احمد مجاهد، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  22. --------، (1356)، مکاتبات خواجه احمد غزّالی با عین‌القضات همدانی، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی.
  23. غزّالی، محمّد، (1386)، ترجمۀ احیاء علوم‌الدین، ترجمۀ مؤیدالدین خوارزمى، به اهتمام حسین خدیو جم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
  24. قشیری، ابوالقاسم، (1374)، ترجمۀ رساله قشیریه، ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران: نشر علمی و فرهنگی.
  25. مولوی، جلال‌الدّین محمّد، (1363)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد ا. نیکلسون، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  26. نجم رازی، نجم‌الدّین ابوبکر، (1389)، مرصاد العباد، به اهتمام محمّد امین ریاحی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  27. نسفى‏، عزیزالدّین، (1386الف)، انسان کامل، به اهتمام ماریژان موله‏، چاپ هشتم، تهران: انتشارات طهوری.
  28. ------------، (1381)، زبدةالحقائق‏، به اهتمام حق وردى ناصرى‏، چاپ دوم، تهران: انتشارات طهوری.
  29. ------------، (1386ب)، کشف‌الحقائق‏، به اهتمام احمد مهدوى دامغانى‏، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمى و فرهنگى‏.
  30. هدایت، رضاقلی بن محمّد، (1382)، مجمع‌الفصحاء، به اهتمام مظاهر مصفا، چاپ دوم، تهران: انتشارات امیر کبیر.
  31. هجویری، علی بن عثمان، (1387)، کشف­المحجوب، به تصحیح محمود عابدی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات سروش.

ب) مقالات

  1. اسلامی، اسماعیل و علی شهمرادی، (1397)، «بررسی اندیشه‌های احمد غزّالی»، فصل‌نامه اورمزد، شمارۀ چهل و سه، صص4-28.
  2. صراطی، نسرین، (1388)، «عرفان احمد غزّالی»، مجلۀ تخصصی عرفان، سال ششم، شمارۀ بیست و یک، صص63-100.
  3. غزّالی، احمد، (1356)، «مکتوبی از احمد غزّالی»، به اهتمام نصرالله پورجوادی، مجلۀ جاویدان خرد، شمارۀ سوم، صص32-37.