ترکیب ها: سازه‌های ایجازی در زبان شعری نظامی گنجوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد بناب، دانشگاه آزاد اسلامی، بناب، ایران.

10.29252/kavosh.2024.20733.3486

چکیده

ایجاز هم از حیث اقتصاد واژگانی، هم به جهت مناسبات اخلاقیِ زبانی-گفتاری و هم از منظر زیبایی‌شناسی بلاغی، پسندیده و سفارش‌شده است. ایجاز، صنعتی بی‌قاعده و مخلوق توانمندی‌های هنری و کلامی گویندگان است. بنیادنهادن کلام موجز، نیازمند ظرایف ادراکی و نبوغ ذهنی و زبانی است. نظامی از جملۀ شاعرانی است که «ایجاز در حد اعجاز» در وصف کلام او به کار رفته است. او بخش بزرگی از تشخّص سبکی خود را وام‌دار ترکیب‌سازی و واژه‌گزینی است. مسألۀ اصلی تحقیق حاضر، بررسی و معرّفی ترکیب‌های موجود در شعر نظامی، به‌عنوان سازه‌های ایجازی بوده است. برای انجام تحقیق، از روش توصیفی و تحلیل محتوایی استفاده شد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که برخلاف تصور رایج، ترکیب‌ها فقط در ساختمان نحوی-معنایی شعر موجب ایجاد ایجاز نمی‌شود. بلکه این ترکیب‌ها در تمام سطوح زبانی (آوایی، واژگانی، نحوی و بلاغی) در ایجاز گستردۀ کلامی ایفای نقش می‌نماید. این ترکیب‌ها در تناسب‌های چندوجهی با سایر ارکانِ محور هم‌نشینی، توأمان، هم موجب حذف/کاهش تعداد واحدهای زبانی (حروف و ادات، واژگان، جمله/جمله‌ها، فعل‌ها، موصول‌ها، گروه‌های قیدی، وصفی و مصدری) و هم موجب تقویت منظورهای هنری و معنایی شعر از موسیقی تا معناست (که فراتر از توانایی‌های نرم عادی زبان است). برخی از ترکیب‌های برساختۀ نظامی، رمزگان‌هایی با پیشینۀ بینامتنیِ کهن‌الگویی، هرمنوتیکی و یا فلسفی است که با رعایت اقتصاد واژگانی، حجم وسیعی از داده‌ها را در واحدهای زبانی محدود منتقل می‌کند. بنابراین، می‌توان بیشتر ترکیب‌ها (و نه همۀ آن) موجود در شعر نظامی را سازه‌های ایجازی چندمنظوره‌ای دانست که در سطوح مختلف زبان (هم به طریق حذف و هم از راه قصر) موجب ایجازهای فراگیر ادبی و گفتمانی است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Compounds: Unique structures, in Nizami Ganjavi's poetic language

نویسنده [English]

  • Narges Oskouie
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Bonab Branch, Islamic Azad University, Bonab, Iran.
چکیده [English]

The current research seeks to investigate and introduce the compounds in Nezami’s poetry as short structures. A descriptive method and content analysis were used to conduct the research. The results of the research show that, contrary to the popular opinion, word combinations do not create brevity only in the syntactic-semantic structure of the poem. Rather, they play a role in extensive verbal brevity at all linguistic levels (phonetic, lexical, syntactic and rhetorical). These combinations in multiple proportions with other elements in coexistence and twinning reduce the number of linguistic units (letters and customs, words, sentence/sentences, verbs, conjunctions, adverbial, descriptive and infinitive groups) and strengthen the artistic meanings. The meaning of a poem ranges from music to connotations of words. Some compounds used by Nezami are ciphers with an archetypal, hermeneutic or philosophical intertextual background that conveys a large amount of data in limited linguistic units. This is referred to as lexical economy. Indeed, most of the compounds in Nizami’s poetry can be considered as multi-purpose shorthand structures, which cause comprehensive literary and discourse shorthand at different levels of the language through omission or reduction).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Synthesis
  • Brevity
  • Language levels
  • Rhetoric criticism
  • Nezami Ganjavi
  1. الف) کتاب­ها

    1. زرّین‌کوب، عبدالحسین (1389)، پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد، تهران: سخن.
    2. شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا (1389)، موسیقی شعر، تهران: آگه.
    3. شمیسا، سیروس (1386)، معانی، تهران: میترا.
    4. شهابی، علی‌اکبر (1334)، نظامی شاعر داستان‌سرا، تهران: ابن‌سینا.
    5. نظامی، الیاس بن یوسف (1388الف)، مخزن‌الاسرار، تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
    6. ---------------- (1388ب)، خسرو و شیرین، تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
    7. ---------------- (1388ج)، لیلی و مجنون، تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
    8. ---------------- (1388د)، اقبال‌نامه، تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
    9. ---------------- (1388و)، هفت‌پیکر، تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
    10. ---------------- (1388ﻫ)، شرفنامه، تصحیح و حواشی حسن وحیددستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

    ب) مقالات

    1. اسماعیلی، زیبا و امید مجد (1400)، «برخی ظرافت‌های بلاغی در اشعار نظامی با روی‌کرد صورتگرایانه»، زبان و ادب فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج)، دوره 13، شمارۀ 46، صص 33-58.
    2. خوئینی، عصمت و مهدی عیسی‌زاده (1394)، «اعجاز ایجاز با حدف اجزای مختلف کلام در گلستان سعدی»، مطالعات و تحقیقات ادبی، جلد 7، شمارۀ 18، صص 81-98.
    3. سبزعلی‌پور، جهان‌دوست و حسین اسکندری ورزلی (1398)، «بررسی ترکیبات حاصل از مادّۀ مضارع در قافیه‌های شعر فارسی (مطالعۀ موردی: اشعار نظامی گنجوی)»، ویژه‌نامه نامۀ فرهنگستان (زبان‌ها و گویش‌های ایرانی)، شمارۀ 10، صص 87-116.
    4. شریفی، غلامحسین و لیلا کردبچه (1393)، «ایجاز و صنایع ادبی، زیربنای کاریکلماتور»، ادبیات پارسی معاصر، دوره 4، شمارۀ 3، صص 117-140.
    5. طائفی، شیرزاد و سپیده محمّدی‌خواه (1394)، «بررسی ایجاز در زبان طرح» پژوهش‌های دستوری بلاغی، دوره 5، شمارۀ 7، صص 77-100.
    6. عاصی، مصطفی (1371)، «نقش ترکیب در گسترش واژگان زبان فارسی با نگرشی بر آثار نظامی»، فرهنگ، شمارۀ 10، صص 297-316.
    7. غنی‌پورملکشاه، احمد؛ رضا ستاری و سیدمحسن مهدی‌نیا چوبی (1393)، «شگردهای سنایی در فشرده‌گویی و ایجاز»، نثر پژوهی ادب فارسی، جلد 17، شمارۀ 35، صص 291-316.
    8. قاسمی‌پور، قدرت (1390)، «ترکیب‌سازی‌های واژگانی در پنج‌گنج نظامی»، متن‌شناسی ادب فارسی، دوره 3، شمارۀ 2، صص 117-136.
    9. کردبچه، لیلا (1393)، «ایجاز و حذف در شعر معاصر (با تکیه بر اشعار نیما یوشیج، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری و یدالله رؤیایی)»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، دوره 12، شمارۀ 34، صص 121-144.
    10. وحید‌دستگردی، محمّد (1319)، «بهترین سخن (ایجاز به حد اعجاز)»، ارمغان، دوره 21، شماره 4، صص 177-182.
    11. هاشمی، سیدمحمّد؛ رضا ستاری و معصومه محمودی (1400)، «شیوه‌ها و کارکردهای هنری ایجاز در کاریکلماتورهای بهرام پورعمران»، متن‌پژوهی ادبی، دوره 25، شمارۀ 89، صص 137-165.
    12. یوسفی، حسینعلی (1370)، «ترکیب‌سازی در مخزن‌الاسرار»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شمارۀ 25، صص 26-31.

    ج) پایان‌نامه‌ها

    1. بحرانی‌پور، محمّد (1390)، ترکیب‌سازی واژگانی اشتقاقی در آثار نظامی گنجوی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز.
    2. بلندی‌پور، مهرداد (1387)، بررسی شیوه‌های ترکیب‌سازی در خمسۀ نظامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید باهنر کرمان.