ردپای داستان قرآنی ابراهیم(ع)در مژگان سیه حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه لرستان

چکیده


تأویل پذیری، یکی از بارزترین ویژگی‌های شعر حافظ، محسوب می‌گردد. در این میان، غزل 354 با مطلع «به مژگان سیه کردی هزاران رخنه در دینم...»، از جمله غزلیّاتی است که با نگاهی تأویلی، با داستان حضرت ابراهیم (ع) و اسماعیل(ع) در سورۀ صافّات قابل تطبیق است. تعبیر «قصر حور العین» در غزل 354 که برگرفته از آیات سوره صافّات، ص، واقعه و رحمن است، نشانه، ردّ پا و پل ارتباطی است که از یک سو، ذهن مخاطب را با داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) در سورۀ صافّات پیوند می‌دهد و از سوی دیگر، میان ابیات غزل، بست و پیوند و هماهنگی ایجاد می‌کند.
بر اساس این تأویل و تحلیل در می‌یابیم که حافظ، هنرمندانه و با زبان غزل، میان «قصر حور العین« و«قاصِراتُ الطَّرْفِ عِینٌ»، «فرهاد» و «ابراهیم»(ع)، «غوغای خیال خواب دوشین» و «یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرى‏ فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَرى»، رخنه در دین و «فَراغَ إِلى‏ آلِهَتِهِمْ» و «ما تَنْحِتُونَ»، چشم بیمار و إِنِّی سَقیمٌ و... ارتباط واژگانی و معنایی ایجاد کرده است و در حقیقت، تعابیر، مضامین و بن مایه­‌های اصلی غزل را از داستان قرآنی گرفته و آنها را با ساختار هنری و ادبی غزل هماهنگ کرده است و در نتیجه از خلال این تأویل از یک سو، مفهوم و معنای دیگرگون و جدیدی از مفردات، تعابیر و ابیات غزل می‌توان ارائه داد و از سوی دیگر میان ابیات غزل ارتباطی منطقی تر و وحدتی اندام وار می‌توان ایجاد کرد که فهم ابیات را آسان‌تر می‌کند. 
در این مقاله ارتباط میان غزل و داستان قرآنی تبیین و تحلیل می‌گردد و در کنار دیگر معانی و شروحی که تاکنون از این غزل ارائه شده، تحلیل، ترجمان و تأویل دیگرگونی را به استناد اثرپذیری حافظ از آیات قرآن کریم، نشان داده می‌شود.
 



:
 
 
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Trace of Koranic Story of Ibrahim in Hafiz's "Black Eyelashes"

نویسنده [English]

  • Ali Nazari
associate of Lorestan University
چکیده [English]

                                                                     
 
 
One of the most outstanding characteristics of Hafiz' poem is its amenability. Among all, sonnet 354 beginning with "with your black eyelashes you brought me thousand doubts', taking an impressionist view, is one of the sonnets that can be compared and contrasted with the story of Ibrahim and Ishaelm (peace be upon them) in the Surah of Safat. The interpretation of "ghasre" (the palace of houri) in sonnet 354 derived from Surahs of Safat, Sad, Vaghea, Rahman is a clue on the one hand, links the audience mind with the story of the Holly prophet Ibrahim and Ishmael (peace be upon them) in the Surah of Safat, and on the other hand it causes a harmony and link among the couplets of the sonnet. Based on this amenability and contrast, it is found out that Hafiz artistically has created a semantic and lexical link between his sonnet and story of Ibrahim. In fact he has been under the influence of the story in the creation of his sonnet and has accorded it with the artistic and literal nature of sonnet. Consequently created by this amenability, a different meaning can be excluded considering single lexicon, expressions and couplets of the sonnet. On the other hand, a more logical relation and a stronger consolidation can be made among the couplets of the sonnet that facilitates understanding of the couplets.
In this article it is aimed to clarify and analyze the relationship between the sonnet and the Koranic story, it is also meant to demonstrate a different analysis and interpretation with reference to Hafiz's amenability from The Holy Koran verses, in addition to other meanings and expositions presented till now.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The Holy Koran
  • Ibrahim
  • Ishmael
  • Hafiz
  • black Eyelashes
  • Amenability

مراجع

  1. منابع و مآخذ

    الف) کتابها

    1. قرآن کریم، ترجمۀ آیت الله ناصر مکارم شیرازی، (1388)، چاپ سوم، تهران، انتشارات تلاوت وابسته به سازمان دارالقرآن الکریم.
    2. ابن منظور، محمدبن مکرم، (1414)، لسان العرب، چاپ سوم، بیروت، دار صادر.
    3. استعلامی، محمد، (1387)، حافظ به گفته حافظ: یک شناخت منطقی، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه.
    4. برزگر خالقی، محمدرضا، (1382)، شاخ نبات حافظ، تهران، انتشارات زوّار.
    5. پورنامداریان، تقی، (1384)، گمشده لب دریا: تأملی در معنی و صورت شعر حافظ، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن.
    6. جاوید، هاشم، (1377)، حافظ جاوید، چاپ دوم، تهران، انتشارات فرزان.
    7. حافظ شیرازی، شمس الدین محمد، (1387)، دیوان حافظ، بر اساس  نسخه تصحیح شده غنیّ-قزوینی، به کوشش رضا کاکائی دهکردی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات ققنوس.
    8. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد، (1370)، دیوان حافظ از نسخه قزوینی و دکتر قاسم غنیّ، مقدمه حسین الهی قمشه‌ای، چاپ ششم، تهران، نشر محمد.
    9. خامنه‌ای، سیّدعلی (مقام معظم رهبری)، (1367)، سخنرانی در کنگره جهانی حافظ، دفتر حفظ و نشر آثار.
    10. خرمشاهی، بهاء‌الدین، (1387)، حافظ نامه، چاپ هجدهم (چاپ دوازدهم از ویراست دوم)، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
    11. -------------، (1385)، حافظ، حافظۀ ماست، چاپ سوم، تهران، نشر قطره.
    12. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412)، المفردات فی غریب القرآن، محقق و مصحح صفوان عدنان داودی، بیروت- سوریه، دارالعلم- الدار الشامیة.
    13. الزمخشری، جارالله محمود، (1407ه.ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، چاپ سوم، بیروت، دارالکتاب العربی.
    14. دادبه، اصغر، (1386)، نقدوبررسی کتاب شرح شکن زلف، سایت گسترش زبان و ادبیات فارسی.
    15. دهخدا، علی اکبر، (1363)، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
    16. سودی بسنوی، محمد، (1372)، شرح سودی بر حافظ، ترجمه عصمت ستارزاده، ج 3، چاپ هفتم، تهران، انتشارات زرین و انتشارات نگاه.
    17. شریف محلاتی، مؤیّد، (1384)، فرمانروای آسمان غزل: غزلیات حافظ، شیراز،  انتشارات نوید شیراز.
    18. شمیسا، سیروس، (1388)، یادداشت‌های حافظ، تهران، نشر علم.
    19. الطباطبائی، سیّدمحمّدحسین، (1417 ق‏)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم‏.
    20. -----------------، (1374 ه.ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیّدمحمّدباقر موسوی همدانی، ج17، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزه علمیه.
    21. الطبرسی، امین الدین ابو علی الفضل بن الحسن، (1995)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الطبعة الاولی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
    22. فتح الّلهیّ، علیّ و مسعود سپهوندی، (1389)، بازجُست موضوعی معارف قرآنی و روایی در ادب پارسی، چاپ اوّل، خرم آباد، انتشارات شاپور خواست.
    23. قطب، سید، (1412)، فی ظلال القرآن، چاپ هفدهم، بیروت-القاهره، دارالشروق.
    24. مجتبایی، فتح الله، (1386)، شرح شکن زلف بر حواشی دیوان حافظ، چاپ اوّل، تهران، نشرسخن.
    25. مطلوب، احمد، (1996)، معجم المصطلحات البلاغیة و تطورها، الطبعة الثانیة، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون.
    26. مطهری، مرتضی، (1372)، آئینه جام، تهران، انتشارات صدرا.
    27. ممدوح، ابو الوی، (1385)، پژوهش تطبیقی تأثیر داستایوسکی در ادبیات عربی، ترجمه و تعلیق علی نظری و علی عزیزی نیا، خرم آباد، انتشارات دانشگاه لرستان.
    28. هروی، حسینعلی، (1386)، شرح غزلهای حافظ، با کوشش زهرا شادمان، چاپ هفتم، تهران، فرهنگ نشر نو.

     

    ب) مقالات

    1.  حیدری، علی و قاسم صحرایی، (1384و1385)، تأثیرپذیری حافظ از اسلوب هنری قرآن، مجله مطالعات و تحقیقات ادبی، پاییز و زمستان  و بهار، صص24-72.

     2. دادبه، اصغر، (1369)، نگاهی به تأثیراحادیث در شعر حافظ، حافظ شناسی، پاییز، ج13، صص41-55.

    3. دادبه، اصغر، (1367)، رندی حافظ، مجله کیهان فرهنگی، آبان، شماره 65، صص56-52.

    4. شوقی نوبر، احمد، (1387)، ملک در سجدۀ آدم، پژوهشنامه علوم انسانی، بهار (ویژه‌نامه زبان و ادبیات) شماره 57، صص196-187.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار