تصویر هنری اجتماع نقیضین در غزلیات حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فرهنگیان شهرکرد

10.29252/kavosh.2021.15260.2935

چکیده

بیان هنرمندانه اجتماع نقیضین، در معنای ترکیب هنری پارادیم‌های متضاد یکی از مبانی زیبایی‌‌شناسی شعر است. این موضوع ریشه در زبان قرآن، ادعیه و شطحیات قدمای مشایخ صوفیه دارد و یکی از ویژگی‌های عام زبان عرفانی است که از نثر صوفیه به شعر صوفیه راه پیدا کرده است. از میان شاعران عارف، حافظ (وفات: 792 هـ. ق) یکی از کسانی است که از این شیوه در شعر خود بهرة زیادی برده است. بررسی غزلیات حافظ نشان می‌دهد که بسامد این هنرسازه در شعر او، نسبتاً بالاست؛ زیرا این شاعر سعی کرده در بیشتر موارد، با قراردادن هر چیزی در برابر ضدّ آن، تصویری هنری ارائه ‌کند -تصویری که غالباً متناقض‌نماست.
از آنجا که این موضوع با همه اهمّیّتی که دارد تا کنون به صورت اخص در غزلیات حافظ بررسی نشده، نگارنده کوشیده است تا آن را در قالب این مقاله، با روش تحلیل محتوا (رویکرد تحلیلی ـ توصیفی) بررسی کند. در این بررسی مشخص شده است که تصویر هنری اجتماع نقیضین یکی از ویژگی‌های زبانی-محتوایی شعر حافظ است و حافظ در 48 بیت، از این شیوه برای بیان مفاهیم مذهبی، در 45 بیت، برای بیان موضوع­ های عارفانه، در 24 بیت، برای بیان مفاهیم عاشقانه و در 15 بیت برای بیان مباحث کلامی استفاده کرده و در اغلب موارد، تصاویرِ متناقض‌نما (پارادوکسیکال) به صورت گزاره‌ (جمله) بیان شده‌اند. دربارة علل استفاده حافظ از این شیوه بیانی، می‌توان گفت که بیان هنرمندانه تناقض‌های موجود در عالم، یکی از ویژگی‌های زبان عرفانی است و حافظ به عنوان شاعری عارف، چون برای این عالم و زیبایی‌های آن در کنار آن عالم، اصالت قائل است، تناقضی در کلام او آشکار شده است؛ وانگهی، در روزگار حافظ به دلیل تعصّبات مذهبی، ریا و تظاهر زیاد شده و به دنبال آن تناقض عجیبی بین دل و رفتار حکومت و مردم به وجود آمده و حافظ با بهره‌گیری از این شیوه بیانی، خواسته است تا بخشی از تناقض‌های حاکم بر رفتار جامعه عصر خود را نیز باز نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Artistic image of combined contrasts in Hafez's lyrics

نویسنده [English]

  • asghar shahbazi
Assistant Professor of Persian Language and Literature, Farhangian University, Shahrekord
چکیده [English]

The artistic expression of the combined contrasts, in the sense of the artistic combination of contrasting paradigms, is one of the foundations of aesthetics in poetry. This issue is rooted in the language of the Qur'an, prayers and vocalizations of ancient Sufi elders and is one of the general features of the mystical language that has made its way from Sufi prose to Sufi poetry. Among the mystic poets, Hafez is one of those who have made use of this method. Examination of Hafez's lyrics shows that the frequency of this point in his poetry is relatively high because in most cases he has tried to present an artistic image by placing things that are often contradictory. This issue, with all its importance, has not been studied specifically in Hafez's lyrical poems. Therefore, this study seeks to examine it through a content analysis with a descriptive-analytical method. In this study, it has been determined that the artistic images in combined contrasts are one of the linguistic features of Hafez's poetry. He has used this feature in 48 verses to express religious concepts, in 45 verses to express mystical topics, in 24 verses for romantic concepts and in 15 verses for rhetorical issues. In most cases, paradoxical images are expressed as propositions (sentences). Regarding the reasons for Hafez's use of this method of expression, it can be said that the artistic expression of contrasts in the world is one of the characteristics of mystical language and Hafez, as a mystic poet, considers this world and its beauties next to the world of contrasts. Moreover, at his time, due to religious prejudices and hypocrisy, a strange contrast arose between the heart and the behavior of the government and the people.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Lyric poems
  • Combined contrasts
  • Quasi-contradictions
  • contradictory ideas
  • Artistic image
  1. الف) کتاب­ها

    1. قرآن کریم (1376)، ترجمة بهاء‌الدّین خرمشاهی؛ تهران: نیلوفر و جامی.
    2. افلاکی، شمس‌الدّین احمد (1362)، مناقب‌العارفین، به کوشش تحسین یازیچی، چاپ دوّم، تهران: دنیای کتاب.
    3. المتقی­الهندی، علاءالدّین علی بن حسام‌الدّین (1401)، کنزالعمال، الطبعة­الخامسة، بیروت: مؤسسه‌الرساله.
    4. بایزید بسطامی (1384)، دفتر روشنایی (از میراث عرفانی بایزید بسطامی)؛ ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
    5. بورگل، یوهان کریستف (1369)، سه رساله دربارة حافظ، برگردان کورش صفوی، تهران: مرکز.
    6. پورنامداریان، تقی (1384)، گمشدة لب دریا (تأمّلی در معنی و صورت شعر حافظ)، چاپ دوم، تهران: سخن، 1384.
    7. حافظ، شمس‌الدّین محمّد (1374)، دیوان؛ تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی، چاپ پنجم، تهران: اساطیر.
    8. حمیدیان، سعید (1395)، شرح شوق؛ چاپ پنجم، تهران: نشر قطره.
    9. خرمشاهی، بهاءالدّین (1373)، حافظ‌نامه (شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ)، چاپ ششم، تهران: علمی- فرهنگی.
    10. _________ (1374)، ذهن و زبان حافظ، چاپ پنجم، تهران: معین.
    11. خواجه عبدالله انصاری (1362)، طبقات‌الصوفیه، مقابله و تصحیح محمد سرور مولایی، تهران: توس.
    12. رحیمی، مصطفی (1398)، حافظ اندیشه؛ تهران: نشر نو.
    13. زرین‌کوب، عبدالحسین (1374)، از کوچة رندان (دربارة زندگی و اندیشة حافظ)؛ چاپ نهم، تهران: سخن.
    14. سمعانی، شهاب‌الدّین ابوالقاسم (1368)، روح‌الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح، تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی، تهران: علمی- فرهنگی.
    15. سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم (1377)، در اقلیم روشنایی، به اهتمام محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم، تهران: آگه.
    16. شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1397)، این کیمیای هستی (دربارة حافظ)؛ چاپ دوم، تهران: سخن.
    17. _________ (1376)، موسیقی شعر؛ چاپ پنجم، تهران: آگه.
    18. _________ (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه؛ تهران: سخن.
    19. شمیسا، سیروس (1388)، یادداشت‌های حافظ، تهران: علم.
    20. عین‌القضات (1386)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، تهران: منوچهری
    21. فولادی، علیرضا (1387)، زبان عرفان؛ قم: فراگفت.
    22. محمّدبن منور (1366)، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر؛ مقدّمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگاه.
    23. مرتضوی، منوچهر (1384)، مکتب حافظ (مقدّمه‌ای بر حافظ‌شناسی)؛ تبریز: ستوده.
    24. مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1365)، مثنوی معنوی، به همّت رینولد الین نیکلسون، چاپ چهارم، تهران: مولی.

     

    ب) مقاله­ها

    1. درگاهی، محمود (1388)، «بنیان‌های تفکّر حافظ»؛ مجلة کاوش‌نامه، سال دهم، شمارة 18، صص 225- 242.
    2. رسول‌زاده، حسین و منیژه قربان‌زاده (1395)، «نگاهی آماری و تحلیلی به دلایل ایجاد و محورهای پارادوکس (متناقض‌نما) در دیوان حافظ»؛ مجلة پژوهش‌های ادبی و بلاغی، شمارة 17، صص 79- 102.
    3. شریفی، محمدنادر (1387)، «زندگی پارادوکسی حافظ»؛ مجلة کتاب ماه ادبیات، شمارة 132، صص 83- 89.
    4. کربن، هانری و سعید نوری نشاط (1372)، «پارادوکس‌های صوفیانه»، مجلة کیهان فرهنگی، شمارة 101، صص 10- 13.
    5. واعظ، بتول و نیّره صدری (1391)، «خاستگاه متناقض‌نمایی در سبک شخصی حافظ»؛ مجلة متن‌پژوهی ادبی، شمارة 52، صص 132- 160.
    6. وزیله، فرشید (1386)، «متناقض‌نما در غزلیات حافظ»؛ مجلة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال سوم، شمارة 7، صص 149- 173.