آشفتگی مبحث تمثیل در کتاب های آموزشی بلاغت دانشگاهی و بررسی علل و عوامل آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی گروه ادبیات فارسی

10.29252/kavosh.2020.13634.2736

چکیده

تمثیل یکی از نخستین و مهم­ترین صنایع ادبی است که در بلاغت و نقد قدیم و جدید به آن توجّه شده است. در کتاب­ های بلاغی قدیم باید آن را ذیل مبحث تشبیه مرکّب و استعاره تمثیلیه جستجوکرد؛ درحالی که در کتب بلاغی و نقد نوین ذیل تخیّل و تصویر از آن سخن رفته است. نگاهی به مبحث تمثیل در کتاب­ های آموزشی بلاغت دانشگاهی که چند نسل از دانش­ آموختگان ادبیّات در کشور ما بلاغت را از طریق آن ها آموخته ­اند، نشان می­ دهد که این مبحث در این کتاب­ ها مملوّ از تشتّت و آشفتگی و تناقض­ گویی است. در این گفتار، برای بررسی این موضوع و یافتن علل و عوامل آن، مقدّمتاً سیر تطوّر این مبحث بلاغی را در متون بلاغی سنّتی بررسی و سپس بر مبنای نتایج حاصل از آن، مطالب کتاب ­های بلاغت معاصر را نقد کرده ­ایم.
نتایج به دست آمده نشان می دهد که علّت اصلی تشتّت و تناقض و نادرستی مطالب کتاب­ های بلاغی معاصر عدم اطلاع مؤلّفان آنها از متون کلاسیک بلاغت اسلامی و یا درک و برداشت سطحی و نادرست آن ها از این متون است. مقداری از این تشتّت و نادرستی و نابسامانی نیز ناشی از مشکلات و معضلات و اختلاف نظرهایی است که در خود متون کلاسیک وجود دارد؛ از آن جمله یکی اختلاف نظر عبدالقاهر و سکّاکی و خطیب قزوینی درباره این موضوع است که وجه شبه در تشبیه تمثیل عقلی و اعتباری است یا حسی و حقیقی. دیگر، غموض و تعقید و ابهام تعریفی است که خطیب قزوینی برای مجاز مرکّب آورده است که بخصوص بسیاری از مؤلّفان معاصر به واسطه آن، به نتایج نادرستی رسیده­ اند. روش تحقیق ما در این مقاله، تحلیلی - توصیفی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The confusion in the topic of allegory in academic rhetorical textbooks and its causes and factors

نویسنده [English]

  • Abdolkhalegh Parhizi
Assistant Professor Department of Persian Language & Literature
چکیده [English]

      So far, several generations of literature students in Iran have learned rhetoric. Taking a look at the topic of allegory in the academic rhetorical textbooks, one finds these books fraught with confusion and inconsistency. In order to examine the issue and the corresponding causes and factors, we have first studied the evolution of this rhetorical topic in traditional rhetorical texts and then, based on the results, we have reviewed the contents of contemporary rhetoric books. The results show that the main reason for confusion and inaccuracy of the contents in the contemporary rhetorical books is the lack of knowledge of their authors about the classical texts on Islamic rhetoric or their superficial and incorrect understanding of these texts. Some of this confusion and inaccuracy is also due to the problems that exist in the classical texts themselves. One of them is disagreement between Abdul Qahir and Sakaki and Khatib Qazvini on the issue of whether the pseudo- aspect in the simile of allegory is rational and credible or sensory and real. Another problem is the confusion and ambiguity in the definition given by Khatib Qazvini for compound figurative concepts, through which many contemporary authors in particular have been misled and have reached incorrect conclusions. Our research method in this article is descriptive- analytical.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Allegory
  • Allegorical similarity
  • Allegorical metaphor
  • Proverb
  • Fictional allegory
  • Compound figure
  • Compound metaphor
  1. الف) کتاب­ها

    1. پرهیزی، عبدالخالق (1396)، سیر علوم بلاغی در ادب فارسی، تهران: انتشارت فردوس و نشر فرهنگ روز.
    2. تجلیل، جلیل (1365)، معانی و بیان، چاپ سوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    3. تفتازانی، سعدالدّین (1424 هـ .ق.- 2004 م)، مختصرالمعانی، بیروت، لبنان: مؤسسة التاریخ العربی.
    4. ------------- (1407 هـ .ق.)، المطول فی شرح تلخیص المفتاح، قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
    5. جرجانی، عبدالقاهر (2002 م.)، اسرارالبلاغه فی علم البیان، علّق حواشیه السّید محمّد رشید رضا، الطبعة الاولی، بیروت – لبنان: دارالمعرفة.
    6. ------------ (2005 م.)، دلائل­الاعجاز، شرحه و علّق علیه و وضع فهارسه محمّد التُنجی، الطبعة الاولی، بیروت – لبنان: دارالکتاب العربی.
    7. ------------ (1366)، اسرارالبلاغه، ترجمة جلیل تجلیل، چاپ دوّم، تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
    8. ------------ (1383)، دلائل­الاعجاز فی القرآن، ترجمه و تلخیص و تحلیل اشعار و شواهد سید محمد رادمنش، چاپ دوّم، اصفهان: شاهنامه پژوهی.
    9. حافظ شیرازی، مولانا شمس الدین محمد (1368)، دیوان غزلیّات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ پنجم، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
    10. خاقانی شروانی، افضل الدین بدیل بن علی نجار (1368)، دیوان، به کوشش ضیاءالدین سجادی، چاپ سوّم، تهران: انتشارات زوّار.
    11. خطیب قزوینی، جلال­الدّین محمد بن عبدالرحمن (2000 م)، الایضاح فی علوم البلاغة، قدّم له و بوّبه و شرحه الدکتور علی بو ملحم، بیروت- لبنان: دار و مکتبة الهلال.
    12. رجائی، محمّدخلیل (1392)، معالم­البلاغه در علم معانی، بیان و بدیع، چاپ چهارم، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
    13. سعدی شیرازی (1368)، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات خوارزمی.
    14. سکّاکی، ابویعقوب یوسف بن ابی بکر محمّد بن علی (1407 هـ . ق. – 1987 م.)، مفتاح العلوم، ضبطه و کتب هوامشه و علق علیه نعیم زرزور، الطبعة الثانیة، بیروت - لبنان: دار الکتب العلمیة.
    15. شمیسا، سیروس (1371)، بیان، چاپ دوّم، تهران: انتشارات فردوس.
    16. ضیف، شوقی (1383)، تاریخ و تطوّر علوم بلاغت، ترجمة محمّدرضا ترکی، تهران: سمت.
    17. عرفان، حسن (1384)، کرانه­ها/ شرح فارسی مختصرالمعانی تفتازانی، جلد سوّم، چاپ سوّم، قم: مؤسسة انتشارات هجرت.
    18. فتوحی، محمود (1395)، بلاغت تصویر، چاپ چهارم، تهران: انتشارات سخن.
    19. کزّازی، میرجلال­الدّین (1368)، زیباشناسی سخن پارسی (1): بیان، تهران: نشر مرکز.
    20. مولانا، جلال الدین محمد (1364)، مثنوی معنوی، جلد اوّل، به اهتمام رینولد الّین نیکلسون، چاپ دوم، تهران: علی اکبر علمی.
    21. همایی، جلال­الّدین (1367)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، چاپ پنجم، تهران: مؤسّسه نشر هما.
    22. ------------- (1373)، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، چاپ دوّم، تهران: مؤسسة نشر هما.

    ب) مقاله­ها

    1. جعفری، مرتضی (1393)، «نقدی بر بلاغت سنّتی»، پژوهش­های نقد ادبی و سبک شناسی، شمارة 4 (پی در پی 16)، تابستان 1393، صص 11-42.
    2. رضایی هفتادُر، غلام­عبّاس و چراغی­وش، حسین (1390)، «نقدی بر تصویر هنری از دیدگاه بلاغت سنّتی»، ادب عربی، شمارة 1، سال 4، بهار 1391، صص 105-128.
    3. فتوحی، محمود (1386)، «نگاهی انتقادی به مبانی نظری و روش­های بلاغت سنّتی»، ادب پژوهی، شمارة سوّم، پاییز 1386، صص 9-37.
    4. محمّدی فشارکی، محسن (1382)، «شیوة سکّاکی در بلاغت»، آیینة پژوهش، شماره 84، بهمن و اسفند 1382، صص 614-631.
    5. یزدان جو، محمّد و دیگران (1397)، «آسیب شناسی مباحث علم بیان در کتابهای بلاغت فارسی»، پژوهشنامة نقد ادبی و بلاغت، سال 7، شمارة 2، پاییز و زمستان 1397، صص 227-242.