شگردهای زبانی ناصرخسرو در گشایش و رهایش برای انتقال مفاهیم ایدئولوژیک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

10.29252/kavosh.2020.13471.2717

چکیده

«گشایش و رهایش» اثری منثور از ناصرخسرو قبادیانی (وفات 481 ه.ق.) است که در موضوع کلام اسماعیلیه نوشته‌شده‌است. نویسنده که برای تبلیغ رسالت خود از افکار فلسفی و کلامی و بحث و جدل استفاده ­کرده، از ظرفیّت زبان و عناصر آن در این کار، بهره‌برده‌است. ناصرخسرو در کتاب گشایش و رهایش، با گزینش ساخت‌های زبانی مناسب، عقاید و اندیشه‌های خویش را به گونه‌ای مؤثّر بیان کرده‌است. این پژوهش، ضمن اینکه به بررسی ویژگی‌های این کتاب در پیوند با عناصر ایدئولوژیک درون‌متنی می‌پردازد، بر آن است که شگردهای زبانی ناصرخسرو را در انتقال مفاهیم ایدئولوژیک به مخاطب نشان‌دهد.
پرسش پژوهش حاضر این است که در ساختار زبانی گشایش و رهایش، ایدئولوژی نویسنده چگونه بازتاب یافته‌است؟ کدام عناصر نحوی مورد توجّه نویسنده بوده‌اند؟ ناصرخسرو از چه آرایه‌های ادبی برای بیان مفاهیم ایدئولوژیک خویش بهره‌برده‌است؟ نتایج این مقاله بیانگر آن است که ایدئولوژی در گشایش و رهایش به طور صریح بازتاب یافته‌است. بهره‌گیری از برهان‌های عقلی و نقلی و نیز رمزگان فلسفی و کلامی سیطرة اندیشه‌های ایدئولوژیک را بر متن نشان می‌دهد. در سطح نحوی، وجوه افعال، صدای دستوری و عناصر تأکیدی، تصویر گویایی از بار ایدئولوژیک متن را به مخاطب عرضه می‌کند. گستره اندیشه‌های ایدئولوژیک، در سطح بلاغی نیز تنوّع کلامی را به آرایه‌هایی که ظرفیّت قابل توجّهی برای تشریح نوع نگرش و جهان‌بینی نویسنده دارند، محدودکرده‌است؛ بنابراین، از آن دسته از صناعات بلاغی که سبب ابهام و چندوجهی شدن متن می‌شوند، در گشایش و رهایش، نشانی دیده نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Naser Khosrow's linguistic tricks in "Goshayesh and Rahayesh" to convey ideological concepts

نویسندگان [English]

  • Maryam Jafarzadeh 1
  • Reza Shajari 2
1 Ph.D student of Persian language and literature, University of Kashan.Kashan , Iran.
2 Assistant professor Department of Persian Language and Literature, University of Kashan. Kashan, Iran.
چکیده [English]

Goshayesh and Rahayesh is a prose work by Naser Khosrow Ghobadiani written on Ismailia rhetoric. The author promotes philosophical thoughts in a polemic manner, and takes advantage of the potentials and elements of the language to serve his purpose. In the book Goshayesh and Rahayesh, the ideas are expressed with appropriate linguistic constructions. This study investigates the aesthetic properties of the book in relation to ideological issue and examines the author’s linguistic strategies of conveying his points of view. According to the tenets of the text, the research questions to answer are ‘How does the linguistic structure of Goshayesh and Rahayesh reflect the author's ideology?’, ‘Which syntactic elements were of interest to the author?’, ‘With respect to the language of the book, what literary devices are used?’ and ‘What literary arrays has Naser Khosrow used to express her ideological concepts?’ The results of the study indicate that ideology is explicitly reflected in Goshayesh and Rahayesh. The use of rational and narrative arguments as well as philosophical and theological codes shows the dominance of ideological concepts in the text. At the syntactic level, the aspects of verbs, grammatical sounds and accent elements provide a clear picture of the ideological burden of the text. The range of the ideological concepts at the rhetorical level has also limited theological diversity to arrays that have considerable ability to describe the author's attitude and worldview. Therefore, those rhetorical industries that cause ambiguity and multifaceted texts are not seen in Goshayesh and Rahayesh.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Naser Khosrow
  • Goshayesh and Rahayesh
  • Ideology
  • Language structure
  • Didactic prose
  1. الف) کتاب­ها

    1. احمدی، بابک (1375)، ساختار و تأویل متن، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز.
    2. جرجانی، عبدالقادر (1374)، اسرارالبلاغه، ترجمه جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه تهران.
    3. چندلر، دانی (1386)، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمة مهدی پارسا، تهران: سورة مهر.
    4. درپر، مریم (1396)، سبک‌شناسی انتقادی: نامه‌های غزالی با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی، چاپ دوم، تهران: نشرعلم.
    5. رجایی، محمّدخلیل (1353)، معالم‌البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
    6. رضانژاد، غلامحسین (1367)، اصول علم بلاغت در زبان فارسی، تهران: انتشارات الزهرا.
    7. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1389)، موسیقی شعر، تهران: نشر آگه.
    8. شمیسا، سیروس (1379)، بیان و معانی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات فردوس.
    9. _________ (1374)، نگاهی تازه به بدیع، چاپ هفتم، تهران: انتشارات فردوس.
    10. صفا، ذبیح­الله (1339)، تاریخ ادبیّات در ایران، تهران: کتابفروشی ابن سینا.
    11. _________ (1363)، گنجینۀ سخن، تهران: چاپخانه سپهر.
    12. صفوی، کورش (1384)، نگاهی به ادبیات از دیدگاه زبان شناسی، تهران: انجمن شاعران ایران.
    13. طبیبیان، سیّدحمید (1392)، برابرهای علوم بلاغت در فارسی و عربی براساس تلخیص المفتاح و مختصرالمعانی، تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر.
    14. غلامرضایی، محمّد (1394)، سبک‌شناسی نثر فارسی از قرن چهارم تا قرن سیزدهم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
    15. غلامرضایی، محمّد (1384)، سی قصیده ناصر خسرو، تهران: جامی.
    16. فاولر، راجر (1395)، سبک و زبان در نقد ادبی، ترجمة مریم مشرّف، تهران: سخن.
    17. فتوحی رودمعجنی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
    18. _________ (1390)، سبک شناسی، نظریه­ها، رویکردها و روش­ها، تهران: سخن.
    19. فرشیدورد، خسرو (1388)، دستور مفصّل امروز، تهران: سخن.
    20. فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمۀ فاطمه شایسته پیران و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
    21. فروزانفر، بدیع الزمان (1358)، سخن و سخنوران، چاپ سوم، تهران: چاپخانه سپهر.
    22. ناصرخسرو قبادیانی (1380)، گشایش و رهایش، تصحیح و مقدمه سعید نفیسی، به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: انتشارات اساطیر.
    23. همایی، جلال­الدین (1374)، یادداشت‌های استاد علّامه جلال‌الدین همایی دربارۀ معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانو همایی، چاپ سوم، تهران: موسسه نشر هما.

    ب) مقاله­ها

    1. جعفری قریه‌علی، حمید (1396)، «طرز بیان غزّالی در نصیحه الملوک برای انتقال مفاهیم مورد نظر خود»، نثر پژوهی ادب فارسی، دورة جدید، شمارة 42، صص 119-97.
    2. غنی‌پور ملکشاه، احمد و دیگران (1389)، «نگاهی به سبک شناسی زادالمسافرین حکیم ناصرخسرو»، سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) ، شماره 3، شمارة پیاپی 9، صص69-53 .
    3. کیانی، زیبا و محمود عباسی (1392)، «بررسی تکواژهای تصریفی و اشتقاقی در کتاب گشایش و رهایش ناصر خسرو قبادیانی»، هشتمین همایش بین المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، زنجان: انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران.
    4. نجّاریان، محمّدرضا و آمنه جوادی‌نیک (1392)، «شیوه‌های تأکید در فارسی و عربی» نشریة ادب و زبان دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره 34، صص376ـ353.