نقد و بررسی ضبط و انتساب ابیاتی به رودکی سمرقندی در فرهنگ عجایب‌اللغه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز

10.29252/kavosh.2020.13784.2751

چکیده

عجایب­ اللّغه فرهنگ لغتی فارسی به ­فارسی تحریر یافته در حدود نیمۀ اول قرن دهم است، همراه با شواهد متعدّد از اشعار شاعران پارسی­ زبان، که یگانه دست­نویس آن در کتابخانۀ مجلس به شماره 2192 نگهداری می­ شود. این اثر را فردی به­نام «ادیبی»، در دورۀ سلاطین عثمانی به ­رشتۀ تحریر درآورده و محمود مدبری آن را در سال 1389 براساس نسخۀ مذکور، تصحیح کرده ­است. مطابق بررسی­ های صورت ­پذیرفته در ثبت لغات و ضبط شواهد شعری، بوضوح مشخص است که ادیبی برای تألیف اثرش، از منابع لغت پیش از خود، بویژه، لغت فرس و صحاح­ الفرس، بهره برده و به­ همین جهت، فرهنگ حاضر را می­ توان منبعی مستند برای بازیابی و تصحیح اشعار پراکندۀ شاعران پیشگام و بی­ دیوان دانست.
یکی از این شاعران رودکی سمرقندی است که مؤلف در نود و دو موضع، ابیاتی به­نام وی ثبت کرده ­است. از آنجا که این اثر تا کنون، در هیچ ­یک از دیوان های چاپی (به ­تصحیح نفیسی و دیگر مصححان پس از وی)، مورد استناد و استفاده نبوده، ضروری است تا دربارۀ برخی از ابیات که در این اثر، به ­نام رودکی ثبت شده و در دیوان­ های چاپی نیامده، بحث شود. همچنین، از آن­جا که مصحح فرهنگ (محمود مدبری)، بنابه دلایلی، تنها به یادآوری انتساب و پاره ­ای توضیحات مختصر در ضبط واژه و ابیات بسنده کرده، ضرورت دارد موارد مذکور بررسی شود.
در پژوهش حاضر، ده بیت از این موارد بررسی می­ شود. حاصل این مطالعه بدین صورت است که ادیبی چهار بیت را به ­نام رودکی آورده، حال آن­که این ابیات در اصل، متعلق به ­شاعرانی دیگر است. ما دربارۀ انتساب درست و اصلاح پاره ­ای ایرادات در ضبط لغات و ابیات در این پژوهش به ­طور مفصل بحث کرده­ ایم. نکتۀ دیگر که در این فرهنگ دیده ­می­ شود، انتساب برخی ابیات رودکی به­ شاعران دیگر است، ابیاتی که در انتساب آنها به رودکی تاکنون تردیدی وجود نداشته، دربارۀ این ابیات که تعدادشان شش مورد است نیز بحث کرده­ ایم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Methodological weakness analysis in literature and cinema research

نویسندگان [English]

  • zahra nasirishiraz 1
  • nasrollah emami 2
  • sajjad dehghan 2
1 Persian Language and Literature, Faculty Language and Humanitie of Shahid Chamran University of Ahvaz
2 Persian language and literature of faculty of literature and humanities of shahid chamran university of ahvaz
چکیده [English]

Ajayeb al-Loqaa is a Persian-to-Persian dictionary authored in the first half of the eleventh century along with numerous poems by Persian poets. The only hand-written copy of that dictionary is kept in the library of the parliament at no. 2192. It was written by a person named Adibi during the Ottoman period and edited by Modabberi in 2010. According to the studies on registering vocabulary and recording poetic works, it is obvious that Adibi used his earlier vocabulary sources, especially Loqat-e-Fors and Sehah al-Fors for his work. Therefore, the present dictionary can be considered as a documentary source for the retrieval and edition of the scattered poems of pioneering poets and those who have no anthology. One of these poets is Rudaki Samarqandi under whose name the author has recorded 92 instances of verses. Since this work has not been cited and used in any of the printed anthologies (edited by Nafisi and other subsequent editors), it was necessary to discuss some of the verses recorded in this work in the name of Rudaki but not mentioned in published anthologies. Since the editor of the dictionary (Mahmoud Modabberi), for some reason, has only mentioned the attribution of the poems and given some brief explanations of the words and verses, a comprehensive study was needed to shed light on the book contents for future scholars and editors of Rudaki’s anthology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ajayeb al-Loqaa dictionary
  • Adibi
  • Rudaki
  • Correction of texts
  • Vocabulary transformation
  • Poem attribution
 الف) کتاب ها
1. ادیبی (1389)، عجائب­ اللّغه (فرهنگ فارسی به فارسی)، به­ تصحیح محمود مدبری، کرمان: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان.
2. _________ (بی­تا)، عجایب­­اللّغه، نسخه خطّی کتابخانۀ مجلس، شماره2192.
3. اسدی طوسی، ابومنصور علی­بن احمد (1297)، فرهنگ فارسی (لغت فرس)، نسخۀ خطّی تصحیح و تحریر سعید نفیسی از روی نسخۀ مورخ 721ق، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ5532.
4. _________ (1897م)، کتاب لغت فرس، به سعی و اهتمام پاول هرن، برلین(شهر: گُتِنْگَن): مطبع دیتریخ.
5. _________ (1312)، نسخۀ خطّی لغت فرس نخجوانی با عنوان «مشکلات در پارسی دری» به خطّ عبرت نائینی، کتابت شده از روی نسخه­ ای به تاریخ 766 و کتابت حسام ­الدین حافظ ملقب به نظام تعریفا، کتابخانه مجلس، ش 5569.
6. _________ (1314)، فرهنگ اسدی طوسی، کتابت عبدالوهاب حسینی، کتابت از روی نسخه­ای به تاریخ 721ق، کتابخانه مجلس، شمارۀ بازیابی۱۵۶۱۱.
7. _________ (1319)، کتاب لغت فرس، تصحیح عباس اقبال، تهران: مجلس.
8. _________ (1336)، لغت فرس، به­کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
9. _________ (1365)، لغت فرس «لغت دری»، تصحیح فتح­الله مجتبایی و علی­اشرف صادقی، تهران: خوارزمی.
10. _________ (721ه.ق)، لغت فرس اسدی طوسی(بخشی از سفینۀ تبریز)، کتابت ابوالمجدتبریزی، کتابخانۀ مجلس، ش14590.
11. _________ (722ق)، لغت فرس، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملک، شمارۀ 5839.
12. _________ (بی­تا[الف])، فرهنگ حضرت صدرالافضل ابومنصور علیّ­بن احمد الاسدیّ الطوسیّ، (بی­کا)، نسخۀ خطی متعلق به جلال ­الدین همایی، کتابخانۀ ملّی ایران، شمارۀ20388، شمارۀ کتابشناسی ملی2688800.
13. _________ (بی­تا[ب])، لغة الفرس (کتاب اللغة بالفارسیه)، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ایاصوفیه، شماره4743.
14. اوحدی بلیانی، تقی­ الدین محمد بن محمد (1389)، عرفات­العاشقین و عرصات­العارفین، تصحیح ذبیح­الله صاحب­کار و آمنه فخر احمد، جلد 3، تهران: میراث مکتوب.
15. بلخی، حمیدالدین ابوبکربن عمر محمودی (1365)، مقامات حمیدی، به­تصحیح رضا انزابی­نژاد، تهران: نشر دانشگاهی.
16. تبریزی، محمد حسین­بن خلف (1335)، برهان قاطع، به­اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
17. تتوی، عبدالرشیدبن عبدالغفور (1337)، فرهنگ رشیدی، به­کوشش محمد عباسی، تهران: انتشارات کتابخانه بارانی.
18. تفسیر کمبریج (1349)، به­تصحیح جلال متینی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
19. تویسرکانی، محمد مقیم (1362)، فرهنگ جعفری، تصحیح تحشیه و تعلیق سعید حمیدیان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
20. جاروتی، ابوالعلاء عبدالمؤمن (1356)، فرهنگ مجموعةالفرس، به تصحیح عزیزالله جوینی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
21. جمال­الدین انجو، حسین­بن حسن (1359)، فرهنگ جهانگیری، به­کوشش رحیم عفیفی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
22. حافظ اوبهی، سلطان علی هروی (1365)، تحفةالاحباب، به­کوشش فریدون تقی­زاده طوسی، نصرت­الزمان ریاضی هروی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
23. حلیمی، لطف­الله (929-930)، شرح بحرالغرائب، نسخۀ خطّی کتابخانۀ ملّی، شماره ثبت 5-18118.
24. _________ (بی­تا)، شرح بحرالغرائب، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس، شماره بازیابی 861.
25. دهخدا، علی­اکبر (1378)، لغت­نامه­، تهران: دانشگاه تهران.
26. رواقی، علی (1399)، سروده­های رودکی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
27. رودکی، جعفربن محمد (1374)، دیوان رودکی، شرح و توضیح منوچهر دانش­پژوه، تهران: توس.
28. _________  (1378)، دیوان شعر رودکی (با شرح و توضیح)، پژوهش تصحیح و شرح جعفر شعار، تهران: قطره.
29. _________ (1386)، دیوان اشعار رودکی، تصحیح ویرایش و توضیح نصراالله امامی، تهران: مؤسسـه تحقیقـات و توسعة علوم انسانی.
30. _________ (1387)، دیوان اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی، متن علمی انتقادی با کوشش و اهتمام رسول هادی­زاده و علی محمدی خراسانی، دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی-تاجیکی.
31. _________ (1388)، دیوان اشعار رودکی، تصحیح و مقابلۀ نادر کریمیان سردشتی، تهران: بنیاد فرهنگی هنری رودکی.
32. _________ (1391الف)، دیوان ابوعبدالله جعفرابن محمدابن حکیم ابن عبدالرحمان ابن آدم رودکی سمرقندی، تهیه، تصحیح، پیشگفتار و حواشی قادر رستم، زیر نظر صفر عبدالله، برگردان شاه­منصور شاه­میرزا، تهران: مؤسسه فرهنگی اکو.
33. _________ (1391ب)، دیوان رودکی(با توضیح و نقد و تحلیل اشعار)، کامل احمدنژاد، تهران: کتاب آمه.
34. _________ (1396)، دیوان رودکی (1098 بیت به دست آمده تا امروز و شرح احوال وآثاراو)، تصحیح جهانگیر منصور، چاپ سوم، تهران: دوستان.
35. ریاحی، محمدامین (1386)، کسایی مروزی: زندگی، اندیشه و شعر او، چاپ دوازدهم، تهران: علمی.
36. ساوجی، سلمان (1371)، دیوان سلمان ساوجی، با مقدمه و تصحیح ابوالقاسم حالت، تهران: سلسله نشریات «ما».
37. سروری کاشانی، محمد قاسم­بن محمّد (1338)، فرهنگ مجمع­الفرس، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات کتابفروشی علمی.
38. شعوری، حسین­بن عبدالله (1155)، فرهنگ شعوری(لسان­العجم)، چاپ سنگی، قسطنطنیه: دارالمطبعۀ معموره.
39. علوی طوسی، محمد بن الرضا بن محمد (1353)، معجم شاهنامه، تصحیح و تألیف و ترجمه حسین خدیو جم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
40. عوفی، محمد (1361)، لباب­الالباب، بسعی و اهتمام ادوارد براون، ترجمه محمد عباسی، تهران: کتاب فروشی فخر رازی، جلد2.
41. فاروقی، اشرف­ابن شرف المذکر (807ق)، دانشنامۀ قدرخان، نسخۀ عکسی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، ش4638.
42. فرخی سیستانی، علی­بن جولوغ (1380)، دیوان حکیم فرخی سیستانی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ ششم، تهران: زوّار.
43. فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به­کوشش جلال خالقی مطلق، دفتر سوم، تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
44. فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار(منسوب به قطران) (1380)، تصحیح دکتر علی­اشرف صادقی، تهران: سخن.
45. قواس غزنوی، فخرالدّین مبارکشاه (1353)، فرهنگ قواس، به­تصحیح نذیر احمد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
46. مایل هروی، نجیب (1380)، تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه­های خطّی، تهران: کتابخانه مجلس.
47. مبارک­شاه، محمد بن منصور بن سعید (1346)، آداب­الحرب و الشجاعه، به تصحیح و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، تهران: اقبال.
48. مدبری، محمود (1370)، شرح احوال شاعران بی­دیوان در قرن­های 3، 4، 5 هجری قمری، تهران: پانوس.
49. منجیک ترمذی، علی­بن محمّد (1391)، دیوان منجیک ترمذی، به کوشش احسان شواربی مقدّم، تهران: میراث مکتوب.
50. میرزایف، عبدالغنی (1958)، ابوعبدالله رودکی و آثار منظوم رودکی (تحت نظر ی. براگینسـکی)، استالین­آباد: نشریات دولتی تاجیکستان.
51. نخجوانی، هندوشاه (1341)، صحاح­الفرس، به­اهتمام عبدالعلی طاعتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
52. نصرالله منشی (1389)، ترجمۀ کلیله و دمنه انشای ابوالمعالی نصرالله منشی، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی طهرانی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
53. نظامی، الیاس­بن یوسف (1392)، خسرو و شیرین، تصحیح بهروز ثروتیان، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
54. نفیسی، سعید (1319)، احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر بن محمّد رودکی، جلد3، تهران: شرکت کتابفروشی ادب.
55. _________ (1341)، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، چاپ دوّم، تهران: انتشارات کتابخانۀ ابن­سینا.
56. وفایی، حسین (1001ه.ق)، فرهنگ وفائی، نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 15336.
57. _________ (1374)، فرهنگ فارسی (معروف به فرهنگ وفایی)، براساس نسخه­های خطّی موجود در چین، به تصحیح تِن هوی جو، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
58. هدایت، رضاقلی­خان (1288)، فرهنگ انجمن­آرای ناصری، به­اهتمام حاج سیداسمعیل کتابچی و اخوان فرزندان مرحوم حاج سید احمد کتابچی، اسلامیه، چاپ سنگی، طهران: کتابفروشی.
59. _________ (1382)، مجمع­الفصحاء، به­تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر، جلد یکم.
ب) مقاله­ها
1. آیدنلو، سجاد (1392)، «تُخشان؛ تصحیح واژه­ای تصحیف شده در شاهنامه»، فرهنگ­نویسی، شمارة 7، صص138-161.
2. امامی، نصرالله و مژگان شیرمحمدی و سجاد دهقان (1397) «بررسی ابیاتی نویافته از رودکی در فرهنگی ناشناخته»، شعرپژوهی (بوستان ادب)، سال دهم، شمارۀ دوم، پیاپی 36، صص17-44.
3. خالقی­مطلق، جلال (1383)، «دستی از پرده برون آمد: نامه­ای از آن سوی آب­ها»، گوهران، شمارة 6، صص146-146.
4. خامسی هامانه، فخرالسادات (1392)، «تحلیل و بازنمود اهمیت لغوی تفسیر قرآن کمبریج»، سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، شماره21، صص127-152.
5. خطیبی، ابوالفضل (1379)، «نگاهی به فرهنگ­های شاهنامه از آغاز تا به امروز»، نامۀ فرهنگستان، ش15، صص37-57.
6. دبیرسیاقی، منوچهر(محمد) (1334)، «رودکی و سندبادنامه»، یغما سال هشتم، شمارة 9 (پیاپی 89)، صص218-223.
7. سپانلو، محمدعلی (1383)، «بیتی بازیافته از چکامه بخارا»، مجله گوهران، شمارة 3، صص133–138.
8. صادقی، علی­اشرف (1381)، «بحثی درباره فرهنگ عربی به فارسی «المرقاة» و مؤلف آن»، نشر دانش، شمارة 4، صص18-31.
9. نصیری شیراز، زهرا و نصرالله امامی و سجاد دهقان (1397)، «بررسی ابیات تازه و منسوب به رودکی سمرقندی در فرهنگ لغت حلیمی(شرح بحرالغرائب)»، متن­شناسی ادب فارسی، شمارۀ چهارم (پیاپی40)، صص1-20.