توضیح دو ضبط از دیوان حافظ («جام اسکندر» و «دیو مسلمان نشود»)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه پیام نور ارومیه

10.29252/kavosh.2019.1659

چکیده

در این دو بیت از دیوان حافظ:
خیال آب خضر بست و جام اسکندر(کیخسرو)            به جرعه‌نوشی سلطان ابوالفوارس شد
اسم اعظم بکند کار خود ای دل خوش باش                که به تلبیس و حیل دیو مسلمان(سلیمان) نشود
ضبط‌های «جام کیخسرو یا اسکندر؟» و «دیو سلیمان نشود یا مسلمان؟» محلّ بحثِ محقّقان مختلف بوده است. در نمونۀ نخست، «جام اسکندر» مستند بر یک نسخه(خلخالی827ه.ق) است و همۀ دست‌نویس‌های معتبرِ دیگر «جام کیخسرو» دارند؛ ولی چون اسکندر نیز بنابر شواهد داستانی و شعری جامی ویژه با خصوصیّات شگفتِ کاسته نشدن آب آن و جهان‌بینی و رازگشایی داشته است، ضبطِ «جام اسکندر» بر اساسِ قاعدۀ «ضبط دشوارتر برتر است» در تصحیح علمی- انتقادیِ دیوان حافظ اصیل‌تر از «جام کیخسرو» است. در مورد دوم هم با نادیده گرفتن نگاشتۀ «مسلمان نشود» در اکثر و اقدمِ نسخ دیوان حافظ- که در بررسیِ ضبط‌هایی از این نوع، نباید  به‌تنهایی معیار ترجیح و انتخاب باشد- طبقِ یک ضابطۀ دیگر در تصحیح انقادیِ متون یعنی «کدام صورت می‌تواند تغییریافتۀ وجه دیگر باشد؟» همین وجه، نویسشِ درست است و به احتمالِ نزدیک به یقین، بعضی کاتبان ضبط «مسلمان نشود» را برای رفعِ تکرار قافیه در غزل، رعایت تناسب بیت و هماهنگی با اجزا و عناصر تلمیحیِ آن به «سلیمان نشود» تبدیل کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Explain the Two Recordings of the Hafez’s Divan: “Jame Iskandar” and “Div Mosalman Nashavad”

نویسنده [English]

  • sajjad Aidanloo
Associate Professor of Payame Noor University of Urmia
چکیده [English]

In these two bits of Hafez's Divan:                                                                                   
“Khiale abekhezerbast’o jam Iskandar/Keyxosro
Be jor’enooshi’e sultan Abolfavares shod” and
“Esmea'zambekonadkarekhodey del khosh bash
ke be talbisohiyal div mosalman/Soleymannashavad”
Between the scholars about the recordings of "JameKeyxosroor Iskandar?" and "DivSoleymannashavad or Mosalman?" there have been various discussions.In the first instance, the "JameIskandar" is documentary on a manuscript (Khalkhali 827 AH) and all the other manuscripts have the "JameKeyxosro". But because Iskandar (Alexander), according to the evidence of fiction and poetry, had a special cup with surprising features that did not diminish its water and worldviews and opening the secret, recording the "JameIskandar" is based on the rule of "the most difficult recording is superior," in the scientific-critical correctionof the Divan Hafiz is more original than the "JameKeyxosro".In the second case also with the neglecting the record of the "Mosalmannashavad”, in more and prior of Hafez’s Divan manuscripts - in examining recordings of this kind, it should not be the sole criterion of choice and selection -according to another clause in the corrigendum of the texts, that is, "which one can be modified by another?" that recording is true and probably almost certainly some scribes do not record "Mosalmannashavad" to eliminate the rhyme in sonnets, observe the fit of the bit and coordination with components and its allusionelements it has turned into “Soleymannashavad”.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divan Hafez
  • Correction
  • More difficult recording
  • JameIskandar
  • Mosalman
الف) کتاب‌ها:
1- اسکندرنامه(1387)، روایت فارسی از کالیستنس دروغین، جمع‌آورنده و تحریرکننده: عبدالکافی بن ابی البرکات، به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر چشمه.
2- ---------(1392)، روایت آسیای میانه، از باقی محمّد بن مولانا یوسف، به اهتمام حسین اسماعیلی، تهران، نشر معین.
3- الهی قمشه‌ای، حسین محیی‌الدّین(1396)، سیصد و شصت و پنج روز در صحبت حافظ، چ2، تهران، نشر سخن.
4- باقری، بهادر(1387)، فرهنگ شرح‌های حافظ، تهران، انتشارات امیرکبیر.
5- بهار، لاله تیک چند(1380)، بهار عجم، تصحیح دکتر کاظم دزفولیان، تهران، انتشارات طلایه.
6- ترجمة تفسیر طبری(1393)، به تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی، چ3، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
7- جاوید، هاشم(1377)، حافظ جاوید(شرح دشواری‌های ابیات و غزلیّات دیوان حافظ)، چ2، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
8- جلالی پندری، یدالله(1372)، زندگی و اشعار عمادالدّین نسیمی، تهران، نشر نی.
9- حافظ، شمس‌الدّین محمّد(1343)، دیوان، به کوشش حسین پژمان بختیاری، تهران، کتابخانة ابن سینا.
10- -----------------(1361)، دیوان، به اهتمام سیّد ابوالقاسم انجوی شیرازی، چ4، تهران، نشر جاویدان.
11- -----------------(1362 الف)، دیوان، تصحیح و توضیح دکتر پرویز ناتل خانلری، چ2، تهران، انتشارات خوارزمی.
12- حافظ، شمس‌الدّین محمّد(1362ب)، دیوان، تصحیح مسعود فرزاد، به کوشش علی حصوری، تهران، نشر همگام.
13- -----------------(1363)، دیوان، به کوشش دکتر خلیل خطیب‌رهبر، تهران، انتشارات صفی‌علی‌شاه.
14- -----------------(1370)، دیوان، به اهتمام دکتر سیّد محمّدرضا جلالی نایینی- دکتر نذیر احمد، چ7، تهران، انتشارات امیرکبیر.
15- -----------------(1372)، دیوان، با تصحیح و تحقیق و مقدّمه: دکتر محمّدرضا جلالی نایینی- دکتر نورانی وصال، تهران، نشر سخن و نقره.
16- -----------------(1379)، دیوان(بر اساس نسخة نویافتة بسیار کهن)، به کوشش: سیّد صادق سجّادی- علی بهرامیان، توضیح واژه‌ها و معنای ابیات: کاظم برگ‌نیسی، تهران، انتشارات فکر روز.
17- -----------------(1385 الف)، دیوان، به سعی سایه، چ12، تهران، نشر کارنامه.
18- ----------------- (1385 ب)، دیوان، تدوین و تصحیح دکتر رشید عیوضی، چ2، تهران، انتشارات امیرکبیر.
19- ------------------(1387 الف)، دیوان، تصحیح علّامه محمّد قزوینی و دکتر قاسم غنی، چ7، تهران، نشر اساطیر.
20- ------------------(1387 ب)، دیوان، تدوین دکتر سلیم نیساری، چ2، تهران، نشر سخن.
21- ------------------(1388)، دیوان، قرائت‌گزینی انتقادی به کوشش بهاءالدّین خرّمشاهی و هاشم جاوید، ویراست2، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
22- ------------------(1389)، دیوان، به کوشش سیّد محمّد راستگو، تهران، نشر نی.
23- حافظ، شمس‌الدّین محمّد(1394)، دیوان(نسخة نورعثمانیه، کهن‌ترین نسخة شناخته‌شدة کامل، کتابت 801 ه.ق)، به کوشش بهروز ایمانی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب با مشارکت دانشگاه آزاد اسلامی.
24- -----------------(1395)، دیوان(نسخة فریدون‌میرزای تیموری، 907 ه.ق)، به اهتمام احمد مجاهد، چ4، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
25- حزین لاهیجی، محمّدعلی(1374)، دیوان، تصحیح و تحقیق: ذبیح‌الله صاحبکار، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب و نشر سایه.
26- حمیدیان، سعید(1392)، شرح شوق، تهران، نشر قطره.
27- خاقانی، افضل‌الدّین(1378)، دیوان، تصحیح دکتر ضیاء‌الدّین سجّادی، چ6، تهران، انتشارات زوّار.
28- خرّمشاهی، بهاءالدّین(1375)، حافظ‌نامه، چ7، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
29- خواجوی کرمانی، ابوالعطا(بی‌تا)، دیوان، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران، کتابفروشی بارانی و محمودی.
30- دستغیب، عبدالعلی(بی‌تا)، حافظ‌شناخت، تهران، نشر علم.
31- دشتی، علی(1357)، نقشی از حافظ، چ6، تهران، انتشارات امیرکبیر.
32- رستگار فسایی، منصور(1394)، شرح تحقیقی دیوان خواجه شمس‌الدّین محمّد حافظ شیرازی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
33- ریاحی، محمّدامین(1374)، گلگشت در شعر و اندیشة حافظ، چ2، تهران، انتشارات علمی.
34- زریاب خویی، عبّاس(1368)، آیینة جام، تهران، انتشارات علمی.
35- زرّین‌کوب، عبدالحسین(1379)، «اشارات در حاشیة دیوان حافظ»، نقش بر آب، چ4، تهران، نشر سخن.
36- زلالی خوانساری(1384)، کلّیات، تصحیح و تحقیق دکتر سعید شفیعیون، تهران، کتابخانة مجلس.
37- سمیعی‌گیلانی، احمد(1375)، «نکته‌هایی در باب تصحیح متون»، دربارة ویرایش، زیر نظر دکتر نصرالله پورجوادی، چ3، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
38- سودی بسنوی، محمّد(1357)، شرح سودی بر حافظ، ترجمة دکتر عصمت ستّارزاده، چ4، اورمیه، انتشارات انزلی.
39- شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا(1379)، گزیدة غزلیّات شمس، چ13، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری انتشارات امیرکبیر.
40- شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا(1387)، غزلیّات شمس تبریز، تهران، نشر سخن.
41- شمیسا، سیروس(1388)، یادداشت‌های حافظ، تهران، نشر علم.
42- صائب، محمّدعلی(1387)، دیوان، به کوشش محمّد قهرمان، چ5، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
43- طغیانی، اسحاق(1394)، احادیث و روایات اسلامی در شعر پارسی(از آغاز تا پایان قرن ششم هجری)، تهران، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
44- عراقی، فخرالدّین(1372)، مجموعة آثار فخرالدّین عراقی، تصحیح دکتر نسرین محتشم(خزاعی)، تهران، انتشارات زوّار.
45- عصمت بخارایی(1366)، دیوان، به کوشش احمد کرمی، تهران، نشر ما.
46- غزالی، ابوحامد(1386)، احیاء علوم‌الدّین، ترجمة مؤیّدالدّین خوارزمی، به کوشش حسین خدیو جم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
47- عیوضی، رشید(1384)، حافظ برتر کدام است؟، تهران، انتشارات امیرکبیر.
48- فردوسی، ابوالقاسم(1393)، شاهنامه، پیرایش دکتر جلال خالقی‌مطلق، تهران، نشر سخن.
49- فصیحی هروی(1383)، دیوان، به اهتمام دکتر ابراهیم قیصری، با مقدّمة دکتر محمّد دهقانی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
50- قیصری، ابراهیم(1380)، ابیات بحث‌انگیز حافظ، تهران، انتشارات توس.
51- -----------(1393)، یک نکته از این معنی(شرح قیصری بر غزل‌های حافظ)، تهران، انتشارات جامی.
52- مجرّد، مجتبی(1396)، سنّت تصحیح متن در ایران پس از اسلام، تهران، نشر هرمس.
53- مرتضوی، منوچهر(1384)، مکتب حافظ(مقدّمه بر حافظ‌شناسی)، چ4، تبریز، انتشارات ستوده.
54- مسعودی، علی بن حسین(1387)، مروّج‌الذّهب، مترجم: ابوالقاسم پاینده، چ8، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
55- مظفّری، علی‌رضا(1381)، خیل خیال(بحثی پیرامون زیباشناسی صور خیال شعر حافظ)، اورمیّه، انتشارات دانشگاه اورمیّه.
56- نظامی، جمال‌الدّین(1387)، خمسه(بر اساس چاپ مسکو- باکو)، چ2، تهران، نشر هرمس.
57- نظیری نیشابوری، محمّدحسین(1389)، دیوان، تصحیح محمّدرضا طاهری، تهران، نشر آگاه.
58- نیساری، سلیم(1386)، دفتر دگرسانی‌ها در غزل‌های حافظ، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
59- ----------(1392)، تبصره‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ، تهران، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
60- نیک‌نام، مهرداد(1367)، کتاب‌شناسی حافظ، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
61- هروی، حسینعلی(1392)، شرح غزل‌های حافظ، با کوشش دکتر عنایت‌الله مجیدی و دکتر زهرا شادمان، تهران، نشر نو با همکاری انتشارات آسیم.
62- هومن، محمود(1347)، حافظ، به کوشش اسماعیل خویی، چ2، تهران، انتشارات طهوری.
ب) مقالات:
1- امیدسالار، محمود(1389)، «پیشنهادهایی دربارة متن برخی از ابیات داستان هرمزد نوشیروان در شاهنامة مسکو»، سی و دو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص88- 75.
2- برهانی، مهدی(1367)، «حافظ قزوینی- غنی یا خانلری، کدام؟»(قسمت اوّل)، حافظ‌شناسی، به کوشش سعید نیاز کرمانی، چ3، تهران، پاژنگ، ج1، صص107- 64.
3- برهانی، مهدی(1367)، «حافظ قزوینی- غنی یا خانلری، کدام؟»(قسمت دوم)، حافظ‌شناسی، به کوشش سعید نیاز کرمانی، چ3، تهران، پاژنگ، ج2، صص91- 24.
4- بهمنی، اردشیر(1356)، «دیو مسلمان نشود»، ارمغان، دورة 46، ش4 و5، صص279- 276.
5- بهمنی، اردشیر(1364)، «جام اسکندر»، گلچرخ، س اوّل، ش13، بهمن، ص7.
6- پرهام، مهدی(1370)، «سخن‌سنجی گرانمایه»، قافله‌سالار سخن، تهران، البرز، صص328- 319.
7- جلیلی تقویان، مصطفی(1393)، «سلیمان یا مسلمان؟(بحثی در باب یک بیت از حافظ)»، گزارش میراث، دورة 2، س8، ش3 و4 (پیاپی64 و65)، مرداد- آبان، صص16- 11.
8- جهان‌بخش، جویا(1387)، «تأمّلات نظری کارآمد در تصحیح متون ادبی»، آینة میراث، س6، ش3 (پپاپی42)، پاییز،  صص73- 24.
9- خالقی‌مطلق، جلال(1390)، «یادداشت‌هایی در تصحیح انتقادی بر مثال شاهنامه»، شاهنامه از دست‌نویس تا متن، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، صص371- 263.
10- دادبه، اصغر(1390)، «نسخه‌های علمی و غیرعلمی دیوان حافظ»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج19، صص749- 743.
11- راستگو، سیّدمحمّد(1369)، «گلگشتی در آیینة جام»، آینة پژوهش، ش4، آذر و دی، صص40- 32.
12- فرزاد، مسعود(1348)، «ابیات دست‌نخوردة حافظ»، خرد و کوشش، ش2، تیر، صص220- 202.
13- میرانصاری، علی(1390)، «نسخه‌های خطّی دیوان حافظ»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج19، صص743- 737.
14- هروی، حسینعلی(1368 الف)، «یک توضیح»، مقالات حافظ، به کوشش عنایت‌الله مجیدی، تهران، کتاب‌سرا، صص492 و493.
15- هروی، حسینعلی(1368ب)، «سخنی از تصحیح جدید دیوان حافظ»، مقالات حافظ، همان، صص364- 343.
ج) منابع الکترونیکی:
1- نرم‌افزار دُرج 4(بزرگترین کتابخانة الکترونیک شعر و ادب فارسی، 236 اثر نظم و نثر ادبی)، (1390)، تهران،  موسّسة فرهنگی مهرارقام ایرانیان.
2-  نرم‌افزار عرفان 3(متن 805 کتاب)، قم، مرکز کامپیوتری علوم اسلامی.