مؤلّفه‌های مفهوم سکر در متون عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه گیلان

2 دانشیار دانشگاه گیلان

چکیده

منابع دست اوّل و دوم عرفانی در توصیف مفهوم سکر، از مؤلّفه‌‌های مختلفی بهره برده‌اند که باعث ابهام و اختلاف زیاد در فهم آن شده ‌است. این مقاله با رویکردی مفهوم‌شناختی از طریق توصیف و تحلیل، به ریشه‌های نظری و تأویلی سکر در قرآن، حدیث و روایت‌های اسلامی و عرفانی و عرفی پرداخته و پس از شناسایی 12 مؤلّفۀ مفهوم سکر در منابع عرفانی، آنها را به مؤلّفه‌های اصلی و جوهری و فرعی و فرعی‌تر تقسیم کرده‌ است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تنها مؤلّفۀ جوهری و اصلی سکر، مؤلّفۀ وحدت و اتحاد با محبوب است و سایر مؤلّفه‌ها عارضی‌‌اند. در این میان مؤلّفۀ فجأه بودن سکر نشانگر حال بودن آن در تقسیم‌بندی اصطلاحی عرفانی است. کرامت و کرامت‌تراشی و اسطوره‌شدگی از مؤلّفه‌های فرعی‌تر سکر است که بیشتر در پندار عامیانه و دریافت‌های سطحی‌تر از مفهوم سکر، به آن نسبت داده می‌شود. پایان این نوشتار، به بازتعریف مفهوم سکر می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Different Aspects of the Concept of Sūkr in Mystic Texts

نویسندگان [English]

  • Behrouz Soltani 1
  • Mohammad Kazem yousefpoor 2
1 Guilan university, Persian language and literature department
2 Associate gilan University
چکیده [English]

On the notion of Sukr, well-known mystical sources have drawn upon an array of different features. Synecdoche and metonymy, componential plurality and heterogeneity, proximity, overlapping, and the essential complexity of mystical concepts have caused much confusion and uncertainty in the process of the interpretation of the notion of Sūkr. Using a concept-based approach and a description-analysis method, the present article investigates the analytical and theoretical dimensions of Sūkr in the Quran, Hadiths and Islamic, mystical, and traditional narratives. The article also investigates twelve aspects of Sūkr in mystic texts and divides them into the four categories of the fundamental, the essential, the peripheral, and the more-peripheral. These aspects are as follows: the unity and union with the beloved, the “Mohebbin's” status, irrationality, shirking duty, discursive speech, the exhaustion of patience, secret divulgence, bewilderment over vice and virtue, the “Samā”, disqualification as a leader or a guide, spontaneity of Sūkr as regards the beloved, consecration, and myth-making. This study has benefited from the theoretical elements associated with these notions in the speculative system of mysticism and Sufism. The results of the study indicate that the only substantial and essential aspect of Sūkr is the unity and union with the beloved and other aspects are superfluous. The spontaneity of Sūkr, as one of its characteristic features, implies that in the classification of the bits of jargon linked with Sufism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sūkr
  • and Unification and unity. Sūkr
  • and Unification and unity. Sūkr
  • Conceptual elucidation
  • Integral and peripheral features
  • and Unification and unity
الف)کتابها:
ابن‌عربی، محمدبن علی، (١٣٨١)، حجاب هستی درخت هستی (چهار رسالۀ الهی)، ترجمه و توضیح: دکتر گل‌بابا سعیدی، تهران: انتشارات شفیعی.
 ابن‌قیم جوزیه، محمدبن ابی‌بکر، (2004)، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، محقق: عبدالغنی محمدعلی فاسی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
احمدپور، مهدی؛ مهدی علیزاده، محمدتقی اسلامی، محمد عالم‌زاده نوری، (1385)، کتابشناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
الفتی تبریزی، حسین‌بن احمد، (١٣۶٢)، رشف الالحاظ فی کشف الالفاظ (فرهنگ اصطلاحات استعاری صوفیه)، نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات مولی.
انصاری، عبدالله‌بن محمد، (1376)، منازل السائرین، اعداد و تقدیم: علی شیروانی، قم: دارالعلم.
باخرزی، یحیی‌بن احمد، (١٣٨٣)، اوراد الاحباب و فصول الآداب[bs1] ، به کوشش: ایرج افشار، جلد: ٢ ، تهران: دانشگاه تهران.
پاپکین ریچارد؛ آوروم استرول، (١٣٨٩)، کلیات فلسفه، ترجمۀ دکتر سیدجلال‌الدین مجتبوی، چاپ اول، تهران: حکمت.
پورجوادی، نصرالله؛ محمودرضا اسفندیار، (١٣٨۴)، آشنایان ره عشق، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
تبادکانی طوسی، شمس‌الدین محمد، (١٣٨٢)، تسنیم المقربین شرح فارسی منازل السایرین خواجه عبدالله انصاری، تصحیح و تنظیم: محمد طباطبایی بهبهانی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
تهانوی، محمد علی‌بن علی، (1996)، کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، محقق: علی دحروج، مترجمان: عبدالله خالدی، جورج زیناتی، جلد:١، چاپ اوّل، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
جوادی آملی، عبدالله، (١٣٨۶)، رحیق مختوم شرح حکمت متعالیه (صدرالدین شیرازی)، جلد: ١٠، قم: اسراء.
ختمی لاهوری، عبدالرحمان‌بن سلیمان، (١٣٨١)، شرح عرفانی غزل‌های حافظ، تصحیح و تعلیق: بهاء‌الدین خرمشاهی، حسین مطیعی امین، کوروش منصوری، جلد: ١ ،2، تهران: قطره.
خوارزمی، کمال الدین حسین، (1384)، ینبوع الاسرار فی نصایح الابرار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
رجایی، احمدعلی، (١٣٧۵)، فرهنگ اشعار حافظ، تهران: علمی.
روزبهان بقلی، روزبهان‌بن ابی‌نصر، (2005)، مشرب‌الارواح، الف مقام و مقام من مقامات العارفین بالله تعالی، مصحح: عاصم ابراهیم کیالی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ـــــــــــــــــــــــــــــ (١٣٧۴)، شرح شطحیات شامل گفتارهای شورانگیز و رمزی صوفیان، تصحیح و تنظیم: هانری کوربن، تهران: طهوری.
زرین‌کوب، عبدالحسین، (١٣٧٨ )، سر نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، تهران: انتشارات علمی.
ــــــــــــــــــــــ (1373)، ارزش میراث صوفیه، چاپ هفتم، امیرکبیر: تهران.
زمانی، کریم، (1382)، میناگر عشق، شرح موضوعی مثنوی معنوی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، تهران: نشر نی.
سبزواری خراسانی، محمدابراهیم، (١٣٨۶)، شرح گلشن راز (سبزواری)، تهران: نشر علم.
سجادی، سیدجعفر، (1386)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات طهوری.
سهروردی، عبدالقاهربن عبدالله، (2005)، آداب المریدین و یلیه داعی الفلاح الی سبل النجاح، محقق: عاصم ابراهیم کیالی، الطبعة الاولی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
شبستری، محمودبن عبدالکریم، (١٣٨٢)، گلشن راز «متن و شرح» براساس قدیم‌ترین و مهم‌ترین شروح گلشن راز (دزفولیان)، تهران: طلایه.
شمس تبریزی، شمس الدّین محمد، (1385)، مقالات شمس تبریزی، به تصحیح و تعلیق محمدعلی موحد، چاپ سوم، تهران: انتشارات خوارزمی.
طارمی، صفی‌الدین محمد، (١٣٧٧ )، انیس العارفین، تحریر فارسی شرح عبدالرزاق کاشانی بر منازل السایرین خواجه عبدالله انصاری، محقق: علی اوجبی، تهران: روزنه.
طوسی، احمدبن محمد، (1360)، سماع و فتوت (الهدیة السعدیة فی معان الوجدیة)، احمد مجاهد، تهران: منوچهری.
عبادی، مظفربن اردشیر، (1362)، مناقب الصوفیه، محقق: نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
عباس‌نژاد، محسن، حمید فغفور مغربی، ابوالقاسم قرآن حسینی، جواد بهادرخان، سید مهدی واعظ موسوی، محمدکاظم شریعتی، جواد افروغی، (١٣٨۴)، روانشناسی و علوم تربیتی، مشهد مقدس: بنیاد پژوهش‌های قرآنی حوزه و دانشگاه.
عبدالرزاق کاشی، عبدالرزاق‌بن جلال‌الدین، (١٣٧٩)، منازل السایرین، شرح عبدالرزاق‌بن جلال‌الدین عبدالرزاق کاشی، نگارش: علی شیروانی، تهران: الزهرا (س).
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (١٣٨۵)، منازل السائرین (شرح قاسانی)، محقق و معلق: محسن بیدارفر، قم: انتشارات بیدار.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1971)، کشف الوجوه الغر لمعانی نظم الدر (شرح تاییة ابن‌الفارض)، محقق: احمد فرید مزیدی، جلد: ١، بیروت: دار الکتب العلمیه.
عطار، محمدبن ابراهیم، (١٣٨۶)، تذکرة الاولیاء، مصحح: محمد استعلامی، تهران: زوار.
عین‌القضاه، عبدالله‌بن محمد، (١٣٨۵)، دفاعیات عین‌القضات همدانی، مترجم: قاسم انصاری، تهران: منوچهری.
علاءالدوله سمنانی، احمدبن محمد، (1362)، العروة لاهل الخلوه و الجلوه (فارسی)، تصحیح و تنظیم نجیب مایل هروی، تهران: نشر مولی.
فخری، ماجد، (١٣٧٢)، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمۀ جمعی از مترجمان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فولادی، علیرضا، (1389)، زبان عرفان، چاپ سوم (ویرایش جدید)، قم: انتشارات فراگفت.
قاسم‌پور، محسن، (1381)، پژوهشی در جریان‌شناسی تفسیر عرفانی، تهران: مؤسسۀ فرهنگی هنری ثمین.
 قیصری، داودبن محمود، (١٣٧٠)، شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص‌الحکم، جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
کاشانی، عزالدّین محمودبن علی، (1389)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح استاد علامه جلال‌الدین همایی، به کوشش کورش نسبی تهرانی، چاپ اوّل، انتشارت زوّار: تهران.
کلاباذی، ابوبکر محمدبن ابراهیم، (١٣٧١)، متن و ترجمۀ کتاب تعرف (الـتعرف لمذهب التصوف)، مترجم: محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
گوهرین، صادق، (1368)، شرح اصطلاحات تصوف، ج7، تهران: زوار.
لاهیجی، محمدبن یحیی، (١٣٨١ )، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، مقدمه نویس: علیقلی محمودی بختیاری، تهران: نشر علم.
محدث خراسانی، علی، (١٣٧٢)، خورشید تابان در علم قرآن، محقق: احمد محدث خراسانی، مشهد مقدس: آستان قدس رضوی.
مستملی، اسماعیل‌بن محمد، (١٣۶٣ )، شرح التعرف لمذهب التصوف، تصحیح و تحشیه: محمد روشن، جلد: 2 ، 4، تهران: اساطیر.
همایی، جلال‌الدین، (١٣٨۵ )، مولوی‌نامه؛ مولوی چه می‌گوید؟، جلد: 2 ، تهران: نشر هما.
یوسفیان، حسن، (١٣٨٣)، عقل و وحی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
ب)مقالات:
ابومحبوب، احمد، (1386)، «پیشینه و بررسی تطبیقی سماع مولانا با رقص باستانی اقوام بدوی»، فصلنامۀ هنر، ۷۳، ۱۹۹-۲۰۲.
باطنی، غلامرضا، (1385)، «صحو و سکر در تعالیم صوفیان»، نامۀ پارسی، س 11، ش 2، تابستان، ص 108- 87.
پیروز، غلامرضا؛ علی‌اکبر باقری خلیلی، (1386)، «راز و رازداری در عرفان مولوی»، تاریخ ادبیات فارسی، شمارۀ 3/59، صص 32-16.
جودی نعمتی، اکرم، (1391)، «تجلّیات جمالی و جلالی و پیامدهای رفتاری آن در عرفان سکریان و صحویان»، دوفصلنامۀ علمی-پژوهشی ادبیات عرفانی، سال سوم، شمارۀ 6، بهار و تابستان، دانشگاه الزهراء، 28 صفحه - از 33 تا 60.
رضایی، مهدی، (1389)، «انواع صحو و سکر از دیدگاه صوفیان مکتب بغداد»، محسن محمدی، مجموعه مقالات سومین گردهمایی سراسری انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، با همکاری قطب علمی تحقیق در متون حکمی و عرفانی دانشگاه اصفهان، خانۀ کتاب، ص 245- 229.
میرباقری فرد، سیدعلی اصغر؛ مهدی رضایی، (1389)، «جایگاه صحو و سکر در مکتب عرفانی بغداد و خراسان»، نشریۀ ادب و زبان، شمارۀ 28 (پیاپی 25)، دانشگاه شهید باهنر کرمان، 22 صفحه - از 339 تا 360.
نیکوبخت، ناصر؛ سیدعلی قاسم‌زاده، (1388)، «روش‌های خلسگی شمنیسم در برخی از فرقه‌های تصوف»، مطالعات عرفانی (مجله علمی-پژوهشی)، دانشکده علوم انسانی دانشگاه کاشان، شماره نهم، بهار و تابستان، ص 185-216.
ج)منابع اینترنتی:
دانشنامۀ جهان اسلام   http://rch.ac.ir/article/paging[bs2]