بررسی تطبیقی مفهوم بخت و کنش در اندرزهای دینکرد ششم و شاهنامه فردوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری دانشگاه بیرجند

2 استاد، دانشگاه بیرجند

3 استاد، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

بخت و کنش(تقدیر و کوشش) و جایگاه آن‌ها در زندگی دنیایی و مینوی انسان، مبحثی مهم در کتاب‌ها و اندرزنامه‌های پهلوی بویژه دینکرد ششم است. این پندنامه که ششمین کتاب از مجموعه نه جلدی دینکرد به شمار می‌آید، مفصل‌ترین اندرزنامه پهلوی است که احتمالا بخش‌هایی از آن به شکل مکتوب و بخش‌هایی هم به طور شفاهی در دسترس بوده و در قرن سوم هجری بازنویسی شده است. در شاهنامه فردوسی نیز که چکیده فرهنگ ایران باستان و میراث‌دار اندیشه‌ها و ذخایر اندرزی پیش از اسلام است، بخت و کنش نمود بارزی دارد، بنابراین با مقایسه این دو اثر می‌توان به اطلاعات ارزشمندی درباره پیشینه ادبیات اندرزی ایران، بویژه سرچشمه‌های شاهنامه فردوسی دست یافت. در این مقاله کوشیده‌ایم با شیوه تطبیقی و تحلیل محتوا، مفهوم و جایگاه بخت و کنش را دینکرد ششم و شاهنامه بررسی کنیم. نتایج پژوهش حاکی از آن است که اندرزهای این دو کتاب- در مورد بخت و کنش- همسانی‌های بسیاری دارند؛ این همانندی‌ در بخش تاریخی شاهنامه که تحت تاثیر مستقیم منابع پهلوی است، به اوج خود می‌رسد. تفاوت‌های دینکرد ششم و شاهنامه -در این زمینه- نیز به ماهیت و نوع هر اثر و هدف از نگارش آن‌‌ها بستگی دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Review of Chance and Action Concepts in AdviCes of Sixth Dinkard and Shahnameh of Ferdowsi

نویسندگان [English]

  • Zahra Delpazir 1
  • Mohammad Behnamfar 2
  • Mohammad Reza Rashed mohassel 3
1 Birjand University
2 Member of Birjand University
3 Member of Mashhad university
چکیده [English]

Chance and Action and their status and effect in earthly and heavenly lives of human are omit significant discussions in Pahlavi books and advices, particularly Sixth Dinkard. This book which is the sixth volume of a 9-volume series of Dinkard is the most comprehensive Pahlavi advise letter (Andarznameh) and is considered as an encyclopedia of mazdayasna; it is possible that some parts of this book have been in form of written one and some other parts have been verbal and it is possible that it has been rewritten in third century. In Shahnameh of Ferdowsi, which is the abstract and summary of Old Persian Culture and benefits from heritage of thoughts and deep thinking of pre-Islam era, chance and action have obvious and clear representation; therefore, by comparing these two works one can come to useful information about the background of Old Iran Advising Literature, particularly those that are origins of Shahname of Ferdowsi. In this article we have used comparison and content analysis to review the concept and status of chance and action in Sixth Dinkard and Shahnameh of Ferdowsi. The results of the current study show that some of advices in these two books - regarding chance and action- imply totally similar meanings. These similarities reach to their climax in historical part of Shahnameh which is under direct effect of Pahlavi sources. The differences of Sixth Dinkard and Shahname of Ferdowsi idepend on the nature and kind of every work and the purpose of its writing.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sixth Dinkard
  • Shahname of Ferdowsi
  • Chance & Action
  • Determinism and free will
الف)کتاب‌ها:
1- آموزگار، ژاله(1381)، تاریخ اساطیر ایران، تهران، انتشارات سمت.
2- آهنگری، فرشته(1392)، کتاب ششم دینکرد، تهران، انتشارات صبا.
3- ابن مسکویه، احمدبن­محمّد(1356/ 2536)، جاویدان خرد، ترجمة تقی­الدّین محمّد شوشتری، به اهتمام بهروز ثروتیان، تهران، انتشارات مؤسّسة مطالعات اسلام دانشگاه مک گیل.
4- ابوالقاسمی، محسن(1374)، ریشه­شناسی؛ اتیمولوژی، تهران، نشر ققنوس.
5- ___________(1357)، فرهنگ تاریخی زبان فارسی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
6- ___________(1373)، ماده فعل­های دری، تهران، نشر ققنوس.
7- اون والا، مانک رستم(1922م)، روایات داراب هرمزدیار، 2ج، بمبئ، مطبعه گلزار حسینی. 
8- بنونیست، امیل(1386)، دین ایرانی، ترجمة بهمن سرکاراتی، چاپ سوم، تهران، نشر قطره.
9- بویس، مری(1386)، زردشتیان؛ باورها و آداب دینی آنها، ترجمة بهرام عسگری، چاپ نهم، تهران، نشر ققنوس.
10- بهار، مهرداد(1391)، پژوهشی در اساطیر ایران، پارة نخست و دوم، چاپ نهم، تهران، نشر آگه.
11- _______(1374)، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، انتشارات فکر روز.
12- پورداوود، ابراهیم(1355/2535)، یسنا، تهران، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران.
13- تبریزی، محمّدحسین­بن­خلف(1362)، برهان قاطع، به اهتمام محمّد معین، تهران، انتشارات امیرکبیر.
14- تفضّلی، احمد(1376)، تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، نشر سخن.
15- _________(1354)، مینوی خرد، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
16- خطیب، حسام(1999م)، آفاق الادب المقارن، بیروت، دارالفکر معاصر.
17- دوشن گیمن، ژاک(1375)، دین ایران باستان، ترجمة رویا منجّم، تهران، انتشرات فکر روز.
18- دولت آبادی، هوشنگ(1379)، جای پای زروان؛ خدای بخت و تقدیر، تهران، نشر نی.
19- راشد محصّل، محمّدتقی(1385)، وزیدگی­های زادسپرم، چاپ دوم، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
20- رضایی راد، محمّد(1378)، مبانی اندیشه و خرد مزدایی، تهران، انتشارات طرح نو.
21- رینگرن، هلمر(1388)، تقدیرباوری در منظومه­های حماسی فارسی، ترجمة ابوالفضل خطیبی، تهران، انتشارات هرمس.
22- زنر، آر.سی(1388)، زروان یا معمّای زردشتی­گری، ترجمة تیمور قادری، تهران، نشر مهتاب.
23- _______(1375)، طلوع و غروب زردشتی­گری، ترجمة تیمور قادری، تهران، انتشارات فکر روز.
24- شاکد، شائول(1387)، تحوّل ثنویّت؛ تنّوع آرای دینی در عصر ساسانی، ترجمة سیّداحمدرضا قائم­مقامی، تهران، نشر ماهی.
25- شهرستانی، عبدالکریم(1350)، الملل و النحل، ترجمة افضل­الدّین ترکه­اصفهانی، تصحیح محمّدرضا جلالی، تهران، نشر اقبال.
26- عریان، سعید(1371)، متن­های پهلوی، به کوشش جاماسب جی دستور منوچهر جی جاماسب آسانا، تهران، انتشارات کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران.
27- غزالی طوسی، ابوحامد محمّد(1317-1315)، نصیحة­الملوک، تصحیح جلال­الدّین همایی، تهران، چاپ­خانة مجلس.
28- فردوسی، ابوالقاسم(1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، 8ج، تهران، انتشارات مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
29- فرنبغ دادگی(1369)، بندهش، به کوشش مهرداد بهار، تهران، انتشارات توس.
30- کریستین­سن، آرتور(1355/2535)، آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمة احمد طباطبایی، تبریز، انتشارات مؤسّسة تاریخ و فرهنگ ایران.
31- مزداپور، کتایون(1386)، اندرزنامه­های ایرانی، تهران، انتشارات دفتر پژوهش­های فرهنگی.
32- مستوفی، حمدلله­بن­ابی­بکر(1364)، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
33- معصومی، غلامرضا(1393)، دایرة­المعارف اساطیر و آیین­های باستانی جهان، ج1، تهران، انتشارات سورة مهر.
34- منصوری، یدالله(1384)، بررسی ریشه­شناختی فعل­های زبان پهلوی، تهران، انتشارات آثار.
35- میرفخرایی، مهشید(1392)، بررسی دینکرد ششم، تهران، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
36- مینوی، مجتبی(1389)، نامة تنسر به گشنسب، تهران، انتشارات دنیای کتاب.
37- وهمن، فریدون(1355/2535)، واژه­نامة ارتای ویرازنامک، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
38- هینلز، جان(1373)، شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضّلی، چاپ سوم، تهران، نشر چشمه.
ب)مقالات:
1- حیدرپور، آزاده(1386)، «تجلّی بخت و کوشش در زندگی برخی از پهلوانان شاهنامه»، پژوهشنامة علوم انسانی، ش54، تابستان، صص226-211.
2- خالقی مطلق، جلال(1387)، «از شاهنامه تا خداینامه»؛ جستاری دربارة مآخذ مستقیم و غیرمستقیم شاهنامه، نامة ایران باستان، سال هفتم، ش اول و دوم(پیاپی13 و 14)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
3- رشید یاسمی، غلامرضا(1370)، «اعتقاد فردوسی در باب کوشش و تقدیر»؛ فردوسی و شاهنامه، به کوشش علی دهباشی، تهران، انتشارات مدبّر، صص620-613.
4- کوریانگی، ت(1370)، «اعتقاد فردوسی به سرنوشت در شاهنامه»؛ فردوسی و شاهنامه، به کوشش علی دهباشی، تهران، انتشارات مدبّر. صص446-437.
5- ماهیارنوّابی، یحیی(1339)، «چند متن کوچک پهلوی»، نشریة دانشکدة ادبیّات دانشگاه تبریز، سال دوازدهم، ش35، تابستان، صص265- 245.
6- ماهیارنوّابی، یحیی(1338)، «یادگار بزرگمهر، متن پهلوی و مقایسة آن با شاهنامة فردوسی»، نشریة دانشکدة ادبیّات دانشگاه تبریز، سال یازدهم، ش50، پاییز، صص333-302.
7- میرفخرایی، مهشید(1377)، «قسمت و کنش، بخت و سپهر»، جشن­نامة استاد ذبیح­الله صفا، به اهتمام سیّدمحمّد ترابی، تهران، شهاب ثاقب، صص476-468.
ج) منابع لاتین:
1- Anklesaia,T.F.(1901).Datistan- i Dinik. Bombay.
2- Bartholomae, Chiristian.(2004).Altiranisches Woter buch. Tehran:Asatir.
3- Kent,R.G.(1953).Old Persian. New Haven, connecticcut: American orental society.
4-Makenzie,D.N.(1971).A concise Pahlavi Dictionary. london: oxford university press.
5-Nyberg.H.S.(2003).A Manual of Pahlavi.Tehran: Asatir.
6-safa.z&shaked.sh.(1985).»Andarz«.Encyclopadia Iranica. Vol.II. Fasciele.
7-Shaked, S.(1979).The Wisdom of the sasanian sages(denkart vt). Colorado: Westiew press boulder.
8-Tavadia,J.C,(ed).(1956).Die mittlepersische Sprache und Literatur der Zarathustrier.   Leipzing.
9- W.EILERS. Ecyclopaedia IRANICA. VOL.III.
10- Zaehner,R.C,(1961).The  Dawn and Twilight of Zoroastrian, London: Weidenfeld and Nicolson.