بررسی تطبیقی شخصیت ابراهیم ادهم در سه تذکره «طبقات ‌الصّوفیّه، تذکرة الاولیاء و نفحات‌ الأنس»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

3 استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

10.29252/kavosh.2020.1922

چکیده

طبقات‌الصوفیۀ خواجه عبدالله انصاری (قرن پنجم) و تذکرةالاولیاء عطّار (قرن ششم) و نفحات‌الانس جامی (قرن نهم) از جمله تذکره­های مدونی هستند که نویسندگان آنان در سه دورۀ متوالی، با هدفی مشترک که همانا تعلیم مبانی تصوف بود و البته مطابق با مشخصه­های فکری متفاوت، به تبیین ابعاد شخصیت مشایخ و از جمله ابراهیم ادهم پرداختند. ابراهیم ادهم از صوفیان بزرگ قرن دوم بود که به دلیل نقش بسزای او در تحول مبانی زهد و گوشه­گیری، مورد توجه تذکره­نویسان قرارگرفته­ است.
در این پژوهش، ضمن نگاهی به آثار تاریخی و آثار صوفیان تا روزگار جامی به بررسی تطبیقی شخصیت این صوفی بزرگ در این سه اثر پرداخته­ایم. حاصل این بررسی نشان می­دهد در طبقات­الصوفیه بعد صوفی­گری ابراهیم ادهم محوریت دارد و انصاری چه بسا به سبب مبانی اعتقادی خود، بعضی از صوفیان را بر ابراهیم ادهم ترجیح داده است و او را صوفی زاهد و متوکل می­داند. در تذکرةالاولیاء، بعد انسانی ابراهیم ادهم برجستـه شده و از او به عنوان فردی پوینده در مسیر انسانیت و آزاداندیش و مبارزی مردمی یاد شده­ است. در عین حال، جامی سعی می­کند صرفاً  ابراهیم ادهم را به ­صورت یک صوفی اخلاق مدار به تصویر بکشد­. در این مقاله، به دلایل احتمالی این تصاویر متفاوت نیز اشاره شده است؛ از جمله اینکه خواجه عبدالله انصاری بیشتر تصوف و راه و رسم صوفیانه را مد نظر داشته و عطّار نگاه هنری­تر دارد و جامی روش استدلالی­تر را می­پسندد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A comparative study of the character of Ibrahim Adham in Tabaghat Sufia, Tazkirat al-Awliya and Nafahaat ol-Ons

نویسندگان [English]

  • Hakimeh Daneshvar 1
  • Mohammad Taghavi 2
  • Maryam Salehinia 3
1 Literature and Human Sciences Department, ّFerdowsi university, Mashhad, Iran Persian Literature Department, Farhangian university, Kerman, Iran
2 Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad,Mashhad, Iran
3 Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Tabaghat Sufia of Ansari (fifth century) and Tazkirat al-Awliya of Attar (sixth century) and Nafahaat ol-Ons of Jami (ninth century) are among the biographies written in three consecutive periods with the sole purpose of teaching the basics of Sufism according to the intellectual attributes. These works explore the personality traits of some scholars including Ibraham Adham. Adham was one of the great Sufis of the second century. He has attracted the attention of biographers due to his significant role in the evolution of the principles of asceticism. This study casts a look at the historical works of Sufis until the time of Jamie and focuses on the Sufi character of Ibraham Adham and some of his beliefs comparatively as presented in the above-mentioned biographies. The results of the study show that Sufism is central to Adham’s character, and Ansari prefers him to other Sufis as an ascetic and a rhetorician. In Tazkirat al-Awliya, however, the humanity side of Adham is highlighted, and he is considered as a man who is on the path of humanity, free thinking, popular campaign and morality.. This study also provides possible reasons for the difference of attitudes in this regard. As a general finding, Ansari is more concerned with Sufism and Sufi ways, Attar deals more with artistic aspects and Jami prefers reasoning approaches.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibrahim Adham
  • Tabaghat Sufia
  • Tazkirat al-Awliya
  • Nafahaat ol-Ons
  1. الف) کتاب­ها:                         

    1. قرآن کریم. (1367)، ترجمۀ الهی قمشه­ای، تهران: بنیاد نشر قرآن.
    2. ابن الجوزی، جمال الدین ابوالفرج، ( 1417ق)،  صفه الصفوه، مصحح: اللادقی الطبعه الثانی. بیروت: دارالمعرفه،
    3. ابن خلکان، شمس الدین بن محمد، ( 1417ق)، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، یوسف علی طویل و مریم قاسم طویل، بیروت: ادارالکتب العلمیه.
    4. ابن عساکر، علی بن الحسین، ( 1421ق)، تاریخ دمشق الکبیر، محقق: ابو عبدالله علی عاشور الجنوبی بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    5. ابن عماد، شهاب الدین عبدالحی بن احمد، (1988)، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، به تحقیق عبدالقادر الأرناؤوط، دمشق: دار ابن کثیر.
    6. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، ( 1407ق)، البدایة و النهایه، به تحقیق عبدالقادر الارناووط، بیروت: دارالفکر.
    7. ابن نجار البغدادی، محمد بن محمود، ( 1425ق )، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، انتقاء ابن الدمیاطی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    8. ابن ندیم، محمد بن اسحاق‏، (1346ه.ش)‏، الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: چاپخانة بانک بازرگانی ایران.
    9. ابونعیم، احمد بن عبدالله‏، (بی تا)، حلیةالأولیاء و طبقات­الأصفیاء، گردآورنده: کمال یوسف حوت، قاهره‏: دار أم القری.
    10. ----------------- ( 1418ق )، حلیةالاولیاء و طبقات الاصفیاء، به تحقیق مصطفی عبدالقادر، عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    11. اخوت، احمد، (1392)، دستور زبان داستان، اصفهان: فردا.
    12. الصفدی، صلاح­الدین خلیل.( 1420ق)، الوافی­بالوفیات، محقق/ مصحح: احمدالاارناؤوط، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
    13. انصاری، خواجه عبدالله.(1363)، طبقات‌الصوفیه، تصحیح: محمد سرور مولایی، تهران: توس.
    14. براهنی، رضا، (1392)،قصه‌نویسی، تهران: نگاه.
    15. جامی، عبدالرحمن،(1394)، نفحات­الانس، تصحیح و مقدمه: محمود عابدی، تهران: سخن.
    16. الذهبی، شمس الدین محمد بن احمد، (بی تا)، تاریخ الاسلام والاعلام، محقق: سعد یوسف محمود ابو عزیز القاهره: المکتبه التوفیقیه.
    17. ------------------------- ( 1414ق)، سیر اعلام النبلاء، محقق/ مصحح: شعیب الأرناؤوط، الطبعه الحادیه العشره، بیروت: موسسه الرساله.
    18. رضوانیان، قدسیه، (1389)، ساختار داستانی ­حکایت‌های عرفانی، تهران: سخن.
    19. سلمی، محمد بن حسین‏، (1424ه.ق‏)، طبقات­الصوفیه، بیروت‏: الکتب العلمیة.
    20. سمعانی، عبدالکریم بن محمد، ( 1382ه. ق)، الأنساب، مصحح: عبدالرحمن بن یحیی،  حیدرآباد: مجلس دائرة المعارف العثمانیه.
    21. عطّارنیشابوری، فریدالدین، (1393)، تذکرةالاولیاء، به کوشش: محمد استعلامی، تهران: زوار.
    22. قشیری، ابوالقاسم­ عبدالکریم، ابوعلی عثمانی، (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیری، محقق/ مصحح: بدیع­الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
    23. کتبی، محمدبن شاکر، (بی­تا)، فوات الوفیات و الذیل علیها، به کوشش عباس احسان، قم: الشریف الرضی.
    24. مستملی بخاری، اسماعیل،(1363)، شرح التعرف لمذهب التصوف، تهران: اساطیر.
    25. مجتبایی، فتح الله، (1393). «ابراهیم ادهم»، در دائرة­المعارف بزرگ­اسلامی، ج2، تهران: مرکز دائرة­المعارف بزرگ اسلامی، صص 403ـ 407.        

    ب) مقالات:

    1. ابوالبشری، پیمان. علی یحیایی. غلامحسین نوعی، (1390)، «روایت ها و عناصر داستان زندگی ابراهیم ادهم و نسبت آن با باورها و آداب بودایی»، جستارهای ادبی، شماره 175، صص35-50.
    2. غلامحسین زاده، غلامحسین، (1386)، «تحلیل شخصیت داستانی ابراهیم ادهم­براساس مثنوی مولوی»، مجله پژوهش­های ادبی، شماره16، 161-182.
    3. مؤذنی، علی محمد، محمد راغب، (1390). «توبۀ ابراهیم ادهم از منظر روایت‌شناسی، ،مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره179، صص 1-20
    4. هاتفی مجومرد، غلامرضا، امیرحسین همتی،  اصغر رضاپوریان، (1396)، «یک حکایت و هشت روایت از توبه ابراهیم ادهم». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، شماره 4، صص243- 278