«بسط عارفانه» و شیوه‌های دستیابی به آن در سلوک عرفانی (با تأکید بر شیوه‌های بسط ابوسعید ابوالخیر و روزبهان بقلی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه کاشان

چکیده

در تاریخ عرفان و تصوّف، دو اصطلاح «قبض و بسط» همواره مورد توجّه صوفیه بوده است و سالکان با توجّه به منظومة عرفانی و گاه مسائل اجتماعی و سیاسی روزگار خود، یکی از حالات قبض یا بسط را برمی‌گزیده‌اند. قبض به منزلة حجاب و «حالت افتقار»ی بوده که سالک را همواره محزون می‌داشته و برعکس، بسط به مثابة نوعی کشف و «حالت افتخار»ی بوده که شادی و به دنبال آن، اعتماد به رحمت خداوند را برای عارف به ارمغان می‌آورده است. مریدی که اهل قبض بوده، به‌واسطة خوف از حشمت الهی، همواره حالات «خوف و حزن و هیبت» را پایة سلوک عرفانی خود قرار می‌داده و آیات عذاب قرآنی و بیم از دوزخ، دلایلی بسنده برای قبض او بوده و برعکس عارف اهل بسط، «رجا و انبساط و انس» و حسن ظن به رأفت الهی را مهمترین عوامل و انگیزه‌های وصال حق می‌دانسته است.
نویسنده در این مقاله، ضمن بیان مقدّماتی دربارة دو حالت عرفانی «قبض و بسط»، به بررسی انواع شیوه‌ها و توصیه‌های عرفانی-تعلیمی بزرگان و عارفان بویژه ابوسعید ابوالخیر و روزبهان بقلی برای دستیابی به بسط پرداخته است؛ راهکارهایی همچون: تجلّی حق بر سالک، خطاب حق و لذّت ناشی از آن خطاب، تلاوت قرآن و تدبّر در آیات آن، تمسّک به ذکر الله، دیدار با خضر و قطب و اولیاء، زیارت خاک مشایخ صوفیه، سماع، شنیدن سخنان و حکایت‌های افراد عامی و حتّی مست و گبر و کافر و سرانجام قرار گرفتن در مکان‌ها و زمان‌های خاص.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Veil of Sadness and Practices to Achieve Happiness in Mysticism

نویسنده [English]

  • amir hossien madani
university of kashan
چکیده [English]

On mysticism, the terms “Sorrow and Happiness” have always been of interest to Sufism from both theoretical and practical points of view and mystics, according to their mood and behavior as well as social, political, and cultural status of their time, chose one of these two (sadness and happiness) states. Sorrow is regarded as a veil and destitution which makes the mystic always be sad and sorrowful. On the other hand, Happiness is similar to spiritual revelations and a state of euphoria which offers confidence in God’s mercy and grace for the mystic. Since early Sufism is based more on piety and abstinence, the first Sufis often chose Sorrow and Fear states; but as we move away from early centuries and come closer towards the romantic mysticism, Happiness, hope, and trust in God’s grace and mercy become more prominent. This paper first introduces two mystical states of “Happiness and Sorrow” and then investigates different ways of behavioral development in different periods of Sufism. Ways such as manifestation of Truth (God) on mystic in the guise of body, God’s call and the pleasure of it, reciting the Quran and reflecting upon its verses, visiting Khidr and meeting the sages and the sacred, making a pilgrimage to Sufi masters’ tombs, Sufi dance, listening to the stories of the common people, even drunk and atheistic ones, and infidels, and eventually specific locations and times.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "SORROW"
  • "HAPPINESS"
  • Methods And Advices "
  • "ABOSAEID ABOLKHER"
  • "ROZBAHAN NAGHLI'
 
 
 
الف) کتاب ها:
قرآن کریم، (1375). ترجمة بهاء الدین خرّمشاهی، تهران، انتشارت جامی و نیلوفر.
 - ابن عربی، محیی الدین، (1405). فتوحات المکیّه، تحقیق و تقدیم: عثمان یحیی، الهیئة المصریة العامة الکتاب.
 - أبی خزام و انور فؤاد، (1993). معجم المصطلحات الصوفیه، الطبعة الاولی، بیروت، مکتبة لبنان.
- ابی نعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، (1996)، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، بیروت، دارالفکر.
- استیس، والتر، (1388). عرفان و فلسفه، ترجمة بهاءالدین خرّمشاهی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات سروش.
- افلاکی، شمس الدین احمد، (1375). مناقب العارفین، به کوشش: تحسین یازیجی، چاپ سوم، تهران، دنیای کتاب.
- انصاری، خواجه عبدالله، (1377). رسائل فارسی، به تصحیح و مقابله: محمد سرور مولایی، چاپ دوم، تهران، توس.
- ------------------، (1386). صد میدان، بررسی، تصحیح و توضیحات: سهیلا موسوی سیرجانی، تهران، انتشارات زوّار.
- ------------------، (1362). طبقات الصوفیه، مقابله و تصحیح: محمد سرور مولایی، تهران، انتشارات توس.
- بخاری، صلاح بن مبارک، (1383). انیس الطالبین و عُدّة السالکین، به کوشش توفیق سبحانی، چاپ دوم، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- بهاء ولد، (1352). معارف، به اهتمام بدیع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران، کتابخانة طهوری.
- بی نا، (1391). علم التصوّف، تصحیح و تحقیق: نصرالله پورجوادی و محمد سوری، تهران و برلین، مؤسسة حکمت و فلسفة ایران و مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین.
- پورنامداریان، تقی، (1375)، رمز و داستانهای رمزی در ادب فارسی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
- ترمذی، (بی تا). ابی عبدالله محمد بن علی بن الحسن، کتابُ ختم الاولیاء، تحقیق: عثمان اسماعیل یحیی، بیروت، المطبعة الکاثولیکیه.
- تهانوی، محمدعلی، (1996). موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تقدیم و اشراف: رفیق العجم، الطبعة الاولی، بیروت، مکتبة لبنان.
- جامی، نورالدین عبد الرحمن، (1375). نفحات الانس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، چاپ سوم، تهران، انتشارات اطّلاعات.
- جمال الدین ابوروح، (1376). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران، سخن.
- خرگوشی، عبدالملک بن محمد ابراهیم نیشابوری، (بی تا). تهذیب الاسرار، تحقیق: بسّام باورد، بی چا، بی جا.
- خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی بن ثابت، (1417)، تاریخ بغداد، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- رضایی تهرانی، علی، (1392). سیر و سلوک (طرحی نو در عرفانی عملی شیعی)، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- روزبهان بقلی، (1374). شرح شطحیات، به تصحیح هنری کربین، چاپ سوم، تهران، کتابخانة طهوری.
- ---------، (1366)، عبهر العاشقین، به اهتمام هانری کربن و محمد معین، چاپ سوم، تهران، انتشارات منوچهری.
- ----------، (1393). کشف الاسرار و مکاشفات الانوار، تصحیح و ترجمه: مریم حسینی، تهران، سخن.
 - سمعانی، شهاب الدین محمد، (1389). روح الارواح، به اهتمام و تصحیح: نجیب مایل هروی، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
- سمنانی، علاء الدوله، (1369). مصنّفات فارسی، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران، علمی و فرهنگی.
- سهلگی، محمد بن علی، (1385). دفتر روشنایی، ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ سوم، تهران، سخن.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، ( 1385الف). چشیدن طعم وقت، تهران، سخن،
 - --------------------، (1385 ب). دفتر روشنایی، تهران، سخن.
- ---------------------، (1391). رستاخیز کلمات، تهران، سخن.
- شمس الدین محمد تبریزی، (1377). مقالات، تصحیح و تعلیق: محمد علی موحّد، چاپ دوم، تهران، خوارزمی.
- شیخ صدوق، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی، (1364)، عیون اخبار الرضا، ترجمه و شرح: محمد تقی اصفهانی (آقا نجفی)، چاپ دوم، بی جا، انتشارات علمیة اسلامیه.
- شیمل، آن ماری، (1375). ابعاد عرفانی اسلام، ترجمه و توضیحات: عبدالرحیم گواهی، چاپ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- عبّادی، قطب الدین ابوالمظفّر منصور بن اردشیر، (بی تا). صوفی نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی.
- قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن، (1374). رسالة قشیریه، ترجمة ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، با تصحیحات و استدراکات: بدیع الزمان فروزانفر، چاپ چهارم، تهران، علمی و فرهنگی.
- عطّار نیشابوری، فریدالدین محمّد، (1378). تذکرة الاولیاء، تصحیح و توضیح: محمد استعلامی، چاپ دهم، انتشارات زوّار، تهران.
- ------------------------، (1386). مصیبت نامه، مقدمه، تصحیح وتعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم، تهران، انتشارات سخن.
 - عین القضات همدانی، (1377). نامه ها، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، تهران، انتشارات اساطیر.
- فخر رازی، محمد بن عمر، (1323ه)، لوامع البیّنات شرح اسماء الله تعالی و الصفات، تصحیح: سید محمد بدرالدین ابوفراس نعسانی حلبی، مصر، المطبعه الشرقیه.
- فرغانی، سعید الدین سعید، (1398 ق). مشارق الدراری، (شرح تائیة ابن فارض)، مقدمه و تعلیقات: جلال الدین آشتیانی، مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
- قاری هروی، علی بن سلطان محمد، (2002 م)، مرقاه المفاتیح فی شرح مشکاه المصابیح، تحقیق: شیخ جمال عیتانی، بیروت، دارالفکر.
- قاضی طباطبایی، علی، (1385). عطش، چاپ هفتم، تهران، انتشارات شمس الشموس.
- قشیری، (بی تا). لطائف الاشارات، قدّم له و حقّقه و علّق علیه: ابراهیم بسیونی، قاهره، دار الکاتب العربی للطباعة و النشر.
- کاشانی، عبدالرزّاق، (1377). ترجمة اصطلاحات الصوفیه، ترجمة محمد خواجوی، چاپ دوم، تهران، انتشارات مولی.
- کاشانی، عزالدین محمود، (1389). مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: عفّت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات زوّار.
 - مایر، فریتس، (1378). ابوسعید ابوالخیر حقیقت و افسانه، ترجمة مهر آفاق بایبوردی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
- مایل هروی، نجیب، (1383). این برگ های پیر، چاپ دوم، تهران، نشر نی.
- محمود بن عثمان، (1358)، فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه، به کوشش ایرج افشار، چاپ دوم، 1358، انتشارات انجمن آثار ملی.
- مولوی، جلال الدین محمد بلخی، (1387). غزلیات شمس تبریز، مقدّمه، گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم، تهران، سخن.
- -----------------------، (1393). فیه ما فیه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: بهمن نزهت، چاپ اول، تهران، سخن.
- -----------------------، (1363)، کلیات شمس یا دیوان کبیر، با تصحیحات و حواشی: بدیع الزمان فروزانفر، چاپ سوم، تهران، انتشارات امیرکبیر.
- -----------------------، (1377). مثنوی معنوی، به تصحیح و پیشگفتار: عبدالکریم سروش، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
 - میهنی، محمد بن منوّر، (1376). اسرارالتوحید، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات آگاه.
- نجم الدین کبری، (1361). السایر الحایر، به اهتمام مسعود قاسمی، تهران، انتشارات زوّار.
- -------------، (1388). فوائح الجمال و فواتح الجلال، تصحیح فریتس مایر، ترجمه و توضیح: قاسم انصاری، تهران، انتشارات طهوری.
- نجم رازی، (1380). ابوبکر عبدالله بن محمد، مرصاد العباد، به اهتمام: محمد امین ریاحی، چاپ نهم، تهران، علمی و فرهنگی.
- نخشبی، ضیاء الدین، (1369). سلک السلوک، مقدمه و تصحیح و تعلیق: غلامعلی آریا، تهران، انتشارات زوّار.
 - هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان، (1389). کشف المحجوب، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمود عابدی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات سروش.
- یثربی، سید یحیی، (1386). زبانة شمس و زبان مولوی، تهران، انتشارات امیرکبیر.
 
ب) مقالات:
- رضایی، فخرالدین و لیلا هاشمیان، (1389). «تأملّی در قبض و بسط عارفانه»، مجلة عرفانیات در ادب فارسی، همدان، شمارة 4، صص 72- 79.
- ظهیری ناو، بیژن و احسان شفیقی، (1386). «تجلّی روحیة بسط گرایی مولانا در غزلیات شمس»، مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، شمارة 51، صص 145- 162.
- علمی سولا، محمد کاظم و سیده سوزان انجم روز، (1392). «تأثیر بایزید بسطامی و ابوالحسن خرقانی بر مولوی در ساحت قبض و بسط»، پژوهشنامة عرفان، شمارة 9، صص 105- 136.